Kiến Trúc Của Sự Tồn Tại: Một Phân Tích So Sánh Psyche, Mind, Consciousness, Cognition… Qua Lăng Kính Triết Học EhumaH

Phần I: Khung Kiến Trúc EhumaH: Một Tổng Hợp Giữa Vật Chất, Thông Tin và Mục Đích

Để có thể thực hiện một cuộc phân tích sâu sắc và có hệ thống về các khái niệm tâm lý-triết học phương Tây, điều kiện tiên quyết là phải thiết lập một cách vững chắc khung kiến trúc lý thuyết của triết học EhumaH. Khung kiến trúc này không chỉ là nền tảng tham chiếu, mà còn là bộ công cụ phân tích cốt lõi, cung cấp một hệ tọa độ mới để định vị và làm sáng tỏ những khái niệm vốn còn nhiều mơ hồ. Phần này sẽ trình bày chi tiết các nguyên lý nền tảng của mô hình Tâm-Thân-Trí, kiến trúc 9 tầng của Trí, và kiến trúc 8 tầng của Tâm, tạo nên một hệ thống lý thuyết toàn diện, tích hợp và có khả năng kiểm chứng.

Chương 1: Hệ Thống Tích Hợp Tâm-Thân-Trí: Vượt Qua Nhị Nguyên Luận Descartes

Nền tảng của triết học EhumaH là một nỗ lực vượt qua lằn ranh nhị nguyên luận kinh điển giữa tinh thần và vật chất, một di sản đã định hình và đồng thời giới hạn tư duy phương Tây kể từ thời René Descartes.1 Thay vì nhìn nhận con người như một sự kết hợp của hai thực thể tách biệt—một “linh hồn” phi vật chất và một “cỗ máy” vật chất—EhumaH đề xuất một mô hình con người như một thể thống nhất không thể tách rời của ba trụ cột tương tác liên tục, đồng kiến tạo và thẩm thấu lẫn nhau.1

1.1 Bộ Ba Nền Tảng

Mô hình này được xây dựng trên ba thành tố cốt lõi, mỗi thành tố đại diện cho một phương diện cơ bản của sự tồn tại có tổ chức:

Thân (Body): Được định nghĩa là Cấu trúc Vật chất – Năng lượng. Thân không chỉ là cơ thể vật lý với 11 hệ thống cơ quan phức tạp, mà còn bao gồm toàn bộ các quá trình sinh lý và các dòng năng lượng sinh học. Nó là cơ sở vật chất, là phương tiện để tương tác trực tiếp với thế giới, và là nơi sản sinh ra những tín hiệu thô sơ ban đầu, tiền thân của thông tin. Thân tự nó đã là một hệ thống kiến tạo ý nghĩa (sense-making system) ở cấp độ sinh học cơ bản nhất.1
Trí (Intellect): Được định nghĩa là Cấu trúc Tổ chức – Thông tin. Đây là kiến trúc có tổ chức của Thông tin. Bản thân Thông tin được định nghĩa một cách chính xác là một sản phẩm của bộ não, “sinh ra từ sự lan truyền tín hiệu qua một chuỗi các mạng lưới neuron (neural networks) trong bộ não trong một khoảng thời gian nhất định”.1 Vai trò cốt lõi của Trí là xử lý và tổ chức thông tin, trả lời cho câu hỏi “Làm thế nào?” (How?).1
Tâm (Soul/Mind): Được định nghĩa là “hệ điều hành tổng thể” của hệ thống Thân-Trí. Tâm nảy mầm từ nền tảng sinh học-di truyền, trồi lên và tiến hóa trong sự tương tác với môi trường. Nó được xây dựng dựa trên tự nhận thức, hệ giá trị, hệ cảm xúc và hệ động lực. Vai trò tối thượng của Tâm không phải là xử lý thông tin, mà là cung cấp la bàn giá trị, trả lời cho câu hỏi về mục đích tồn tại: “Để làm gì?” (What for?).1

1.2 Nguyên Lý Tính Trồi và Năng Lực Nhân Quả Hướng Xuống

Mối quan hệ giữa ba trụ cột này được giải thích thông qua hai nguyên lý quan trọng từ lý thuyết hệ thống phức hợp: tính trồi và năng lực nhân quả hướng xuống.

Định nghĩa cốt lõi của EhumaH, “Tâm là sự cô đọng của Thân-Trí,” không phải là một phát biểu ẩn dụ, mà là một tuyên bố chính xác về mặt triết học hệ thống.1 Để thấu hiểu điều này, cần vận dụng lý thuyết

Tính trồi (Emergence).3 Tính trồi mô tả hiện tượng khi một hệ thống phức tạp thể hiện các thuộc tính hoặc hành vi mới ở cấp độ vĩ mô, mà các thành phần riêng lẻ ở cấp độ vi mô của nó không hề sở hữu. Ví dụ kinh điển, một tế bào thần kinh riêng lẻ không có ý thức, nhưng từ sự tương tác của hàng tỷ tế bào thần kinh, ý thức lại trồi lên. Tương tự, độ ẩm của nước là một đặc tính trồi lên từ sự tương tác của các phân tử

H2O, trong khi từng phân tử riêng lẻ không hề “ướt”.1

Theo đó, Tâm chính là một đặc tính trồi lên từ sự tương tác phức hợp và năng động của Thân và Trí. Nó không nằm ở một vị trí cụ thể nào trong não bộ hay cơ thể, mà là chất lượng vận hành của toàn bộ hệ thống sinh học-thông tin. Khi Thân khỏe mạnh, năng lượng dồi dào và Trí minh mẫn, một trạng thái Tâm an lạc và vững chãi sẽ tự nhiên trồi lên.1

Quan trọng hơn, Tâm không chỉ là một sản phẩm trồi lên thụ động. Nó còn sở hữu một năng lực được gọi là năng lực nhân quả hướng xuống (downward causation). Điều này có nghĩa là một khi đã trồi lên, hệ thống vĩ mô (Tâm) có khả năng tác động ngược trở lại, điều hành và định hướng cho chính các thành phần vi mô đã tạo ra nó (Thân và Trí).1 Tâm, với hệ thống giá trị và mục đích của mình, sẽ quyết định Trí nên tập trung vào thông tin nào và Thân nên thực hiện hành động nào. Đây là cơ chế nền tảng cho sự tự chủ và ý chí của con người.

Cách tiếp cận này đặt mô hình EhumaH vào một vị thế triết học cụ thể và hiện đại. Việc nó bác bỏ một thực thể tinh thần tách biệt khỏi vật chất cho thấy nó không phải là một dạng nhị nguyên luận chất (substance dualism).2 Đồng thời, việc nó khẳng định Tâm là một đặc tính trồi lên từ nền tảng vật chất (Thân) và các quá trình xử lý thông tin của não bộ (Trí) cho thấy nó tương thích với chủ nghĩa duy vật (materialism) hay chủ nghĩa vật lý (physicalism).4 Tuy nhiên, vì Tâm, một khi đã trồi lên, lại sở hữu những thuộc tính (giá trị, mục đích) và năng lực (nhân quả hướng xuống) không thể bị quy giản hoàn toàn về các thuộc tính của các thành phần vật chất riêng lẻ, mô hình này thể hiện rõ nét nhất lập trường của

chủ nghĩa vật lý phi quy giản (non-reductive physicalism). Lập trường này cho rằng các trạng thái tinh thần tuy phụ thuộc và được kiến tạo bởi các trạng thái vật lý (supervene on physical properties), nhưng chúng không thể được giải thích một cách đầy đủ chỉ bằng ngôn ngữ của vật lý hay sinh học thần kinh.2 Bằng cách này, EhumaH không chỉ đưa ra một mô hình, mà còn cung cấp một kiến trúc chi tiết cho một trong những lập trường triết học quan trọng nhất hiện nay về vấn đề Thân-Tâm.

1.3 Hệ Thống Vận Hành: Vòng Lặp Phản Hồi và Nhận Thức Thể Hiện

Mô hình Tâm-Thân-Trí không vận hành trong chân không mà tồn tại trong một vòng lặp phản hồi liên tục với Môi trường (Environment), tạo nên một hệ thống động, tự điều chỉnh và tiến hóa không ngừng.1 Vòng lặp này có thể được mô tả như sau:

Môi trường → Thân: Môi trường cung cấp các tín hiệu và năng lượng đầu vào. Thân tiếp nhận và chuyển hóa chúng thành các tín hiệu sinh-hóa.
Thân → Trí: Các tín hiệu từ Thân trồi lên thành thông tin thô, được các tầng thấp của Trí (Cảm giác, Chú ý) tiếp nhận.
Trí ↔ Tâm: Trí tổ chức thông tin, trình bày các kịch bản khả dĩ. Tâm, với vai trò hệ điều hành giá trị, cung cấp mục đích (“Để làm gì?”) và đưa ra quyết định.
Trí → Thân: Trí gửi mệnh lệnh xuống Thân để thực hiện hành động.
Thân → Môi trường: Hành động của Thân tác động ngược trở lại, làm thay đổi Môi trường, và bắt đầu một vòng lặp mới.1

Cách tiếp cận này định vị triết lý EhumaH vào dòng chảy của tư tưởng phi-Descartes hiện đại, đặc biệt là Nhận thức Thể hiện (Embodied Cognition) và Chủ nghĩa Kiến tạo Hành động (Enactivism).1 Các lý thuyết này khẳng định rằng nhận thức và trải nghiệm tâm lý không chỉ diễn ra trong não (Trí), mà phụ thuộc sâu sắc vào cơ thể (Thân) và sự tương tác cảm giác-vận động của nó với môi trường. Tâm, trong vai trò hệ điều hành, chính là quá trình “kiến tạo ý nghĩa” (sense-making) của một hệ thống Thân-Trí đang hoạt động, nó “mang lại” (bringing forth) một thế giới đầy ý nghĩa và giá trị, chứ không chỉ đơn thuần phản ánh một thế giới khách quan, có sẵn.1

Chương 2: Trí Như Là Kiến Trúc Của Thông Tin (“Cái Cách Mà”)

Nếu Tâm là hệ điều hành trả lời câu hỏi “Để làm gì?”, thì Trí chính là hệ thống xử lý trả lời câu hỏi “Làm thế nào?”. Nó là kiến trúc phức hợp của việc tổ chức thông tin, một hành trình tiến hóa từ những tín hiệu thô sơ đến tuệ giác siêu việt.

2.1 Định Nghĩa Về Thông Tin và Trí

Nền tảng của toàn bộ lý thuyết về Trí được xây dựng trên một tiên đề cốt lõi: Trí là cấu trúc có tổ chức của Thông tin.1 Định nghĩa này có hai thành phần cần làm rõ:

Thông tin (Information): Không phải là một thực thể trừu tượng, mà là “một sản phẩm của bộ não, sinh ra từ sự lan truyền tín hiệu qua một chuỗi các mạng lưới neuron (neural networks) trong bộ não trong một khoảng thời gian nhất định”.1 Định nghĩa này neo chặt khái niệm thông tin vào nền tảng sinh học thần kinh, biến nó thành một đối tượng có thể nghiên cứu thực nghiệm.
Cấu trúc có tổ chức (Organized Structure): Trí không phải là bản thân thông tin, mà là quá trình và kết quả của việc tổ chức luồng thông tin đó theo những cấu trúc phân cấp ngày càng phức tạp và tinh vi hơn.1

2.2 Kiến Trúc 9 Tầng Của Việc Xử Lý Thông Tin

Mô hình 9 tầng của Trí mô tả một hành trình tiến hóa của khả năng tổ chức thông tin, được chia thành bốn cấp độ lớn, đánh số từ 9 (nền tảng) đến 1 (đỉnh cao) để nhấn mạnh sự trồi lên.1

CẤP I: NỀN TẢNG CẢM GIÁC-VẬN ĐỘNG (Tầng 9-8): Đây là nơi thông tin ban sơ được hình thành và cấu trúc hóa. Tầng 9 (Xử Lý Cảm Giác) chuyển đổi năng lượng vật lý thành tín hiệu thần kinh. Tầng 8 (Chú Ý) lọc và nhóm các tín hiệu này thành các mẫu hình mạch lạc (ví dụ: nhận diện vật thể).1
CẤP II: CỖ MÁY NHẬN THỨC (Tầng 7-5): Đây là nơi thông tin được cấu trúc hóa dựa trên ký hiệu và quy tắc. Tầng 7 (Trí Nhớ) tổ chức thông tin theo thời gian. Tầng 6 (Khái Niệm, Ngôn Ngữ) nén các mẫu hình phức tạp thành các ký hiệu trừu tượng. Tầng 5 (Logic, Phân Tích) thao tác với các ký hiệu này theo các quy tắc hình thức như nhân quả và suy diễn.1
CẤP III: TÂM TRÍ TÍCH HỢP (Tầng 4-3): Đây là cấp độ của sự thấu hiểu toàn diện. Tầng 4 (Tư Duy Hệ Thống) kết nối các chuỗi logic thành các mô hình phức hợp, động và tương thuộc. Tầng 3 (Thế Giới Quan, Triết Lý) thống nhất các mô hình này thành một câu chuyện tổng thể về thực tại, giá trị và mục đích sống.1
CẤP IV: TRÍ TUỆ TỰ NHẬN THỨC (Tầng 2-1): Đây là đỉnh cao của sự tổ chức thông tin. Tầng 2 (Trí Tuệ) là khả năng áp dụng triết lý một cách linh hoạt và có đạo đức vào đời sống. Tầng 1 (Siêu Nhận Thức và Tuệ Giác) là năng lực tổ chức mang tính tự tham chiếu, tức là Trí hướng vào quan sát và cải thiện chính các cấu trúc và quá trình của nó, hay còn gọi là “tư duy về chính tư duy của mình”.1

Bảng dưới đây tóm tắt kiến trúc trồi lên của 9 tầng Trí, cho thấy một lộ trình phát triển nhận thức rõ ràng từ dưới lên.

Bảng 1: Kiến Trúc Trồi Của 9 Tầng Trí

Cấp Độ	Tầng Của Trí	Chức Năng Tổ Chức Thông Tin Cốt Lõi	Tương Ứng Thang Bloom	Chức Năng Điều Hành (EFs) Cốt Lõi
Cấp I: Thu Thập	Tầng 9-8	Tiếp nhận, tổ chức dữ liệu để hiểu “Cái gì?” (qua lan truyền tín hiệu neuron)	Ghi nhớ, Thấu hiểu	Trí nhớ Làm việc
Cấp II: Xử Lý	Tầng 7-5	Chia nhỏ, kết hợp để hiểu “Tại sao?” và “Như thế nào?” (qua mạng lưới neuron)	Phân tích, Ứng dụng, Đánh giá	Trí nhớ Làm việc, Linh hoạt Nhận thức
Cấp III: Kiến Tạo	Tầng 4-3	Kiến tạo mô hình, truy vấn bản chất (tích hợp thời gian-không gian)	Sáng tạo	Linh hoạt Nhận thức, Kiểm soát Ức chế
Cấp IV: Tự Nhận Thức	Tầng 2-1	Áp dụng đạo đức, tự hoàn thiện (tự tham chiếu neuron)	Sáng tạo (nâng cao)	Siêu nhận thức

(Nguồn: Tổng hợp từ 1)

Chương 3: Tâm Như Là Hệ Điều Hành Của Các Giá Trị (“Cái Để Mà”)

Nếu Trí là kiến trúc của thông tin, thì Tâm là kiến trúc của mục đích. Nó là hệ điều hành phân cấp của các giá trị và động lực, với mỗi tầng trong số 8 tầng đại diện cho một cấp độ phức hợp ngày càng cao hơn của sự điều tiết có mục đích.1

3.1 Kiến Trúc 8 Tầng Của Mục Đích

Mô hình 8 tầng của Tâm mô tả một hệ thống điều hành giá trị, từ những động lực sinh tồn sâu thẳm nhất đến những biểu hiện xã hội và di sản. Các tầng này không phải là các ngăn riêng biệt mà là các lớp trồi lên, lồng vào nhau, với các tầng sâu hơn cộng hưởng và chi phối các tầng bề mặt hơn.1 Bảng dưới đây cung cấp một cái nhìn tổng quan về kiến trúc này, đây sẽ là công cụ chính để phân tích các khái niệm Mind, Consciousness và Psyche.

Bảng 2: Kiến Trúc 8 Tầng của Tâm – Tổng quan Toàn diện

Tầng	Tên gọi & Các Yếu tố Chính	Chức năng Hệ Điều Hành & Câu hỏi “Để làm gì?”	Nền tảng Sinh học & Tương tác Tâm-Thân-Trí
1	Chân Tâm (Core Soul), Bản thể Tâm linh	Core BIOS/Hệ Điều Hành Gốc: Cung cấp “mục đích” tối thượng là sự hòa hợp, toàn vẹn và tiến hóa. Trả lời: “Để hợp nhất và trở nên toàn vẹn.”	Gói thông tin di truyền cốt lõi: Tiềm năng hòa hợp được mã hóa trong DNA. Là trạng thái vận hành lý tưởng, vượt Ngã của Tâm-Thân-Trí.1
2	Tố Chất (Innate Qualities), Vô thức, Hệ động lực sinh học	Firmware/Trình điều khiển Sinh tồn: Điều hành các chức năng sinh tồn và sinh sản. Trả lời: “Để tồn tại và duy trì nòi giống.”	Di sản Biểu sinh & Di truyền: Các dấu ấn từ tổ tiên định hình “Tố chất” và cấu trúc não bộ sơ khởi (hệ limbic, trục HPA). Thân là nơi lưu trữ vật lý. Tâm là biểu hiện của bản năng.1
3	Tiềm Thức (Subconscious), Trực giác, Lược đồ Nhận thức Sơ Khai	Tập lệnh Tự động/Cached Scripts: Tối ưu hóa năng lượng bằng các phản ứng tự động. Trả lời: “Để phản ứng nhanh và hiệu quả.”	Các mạng lưới thần kinh được củng cố sớm: Kinh nghiệm thời thơ ấu tương tác với Tầng 2, củng cố các kết nối thần kinh (tính dẻo). Trực giác là sự tổng hợp thông tin nhanh của Trí từ Tâm và Thân.1
4	Hệ Nội Động Lực (Inner Dynamics), Cảm xúc, Tình cảm	Giao diện Phản hồi Cảm xúc: Cung cấp phản hồi tức thời về sự thỏa mãn nhu cầu. Trả lời: “Để cảm thấy tốt/tránh cảm thấy tệ.”	Hoạt động của Hệ Limbic & Hormone: Tâm là trung tâm của tầng này. Mọi cảm xúc đều có biểu hiện tương ứng trong Thân (hormone, nhịp tim).1
5	Tự Nhận Thức (Self-Awareness), Năng lực thấu cảm, EQ	Giao diện Người dùng Xã hội: Điều hành các tương tác xã hội để được chấp nhận và kết nối. Trả lời: “Để kết nối và được thấu hiểu.”	Hoạt động của Vỏ não Bậc cao (PFC, DMN): Trí phát triển mạnh. EQ là sự kết hợp của Tâm (cảm nhận) và Trí (phân tích), thể hiện qua tương tác giữa PFC và hệ limbic.1
6	Thế Giới Quan (Worldview), Hệ giá trị, Niềm tin	Hệ thống Lọc Niềm tin/Firewall: Lọc và diễn giải thực tại theo một hệ quy chiếu nhất quán. Trả lời: “Để thế giới có ý nghĩa và trật tự.”	Các Mạng lưới Niềm tin (Belief Networks): Trí (tư duy) và Tâm (niềm tin) phối hợp để xây dựng nên các hệ thống quan điểm, được lưu trữ trong các mạng lưới thần kinh.1
7	Hành Vi (Behavior), Lương tâm, Ý chí	Module Điều hành Cấp cao/Executive Control: Điều hành hành động theo các giá trị đã được thẩm định. Trả lời: “Để sống đúng với con người mình muốn trở thành.”	Chức năng Điều hành của PFC: Lương tâm là sự phán xét của Tâm dựa trên giá trị được Trí thẩm định. Ý chí là sức mạnh của Tâm, được Trí định hướng để điều khiển Thân.1
8	Biểu Hiện Xã Hội (Social Manifestation), Văn hóa, Di sản	Giao diện Đầu ra/Output Interface: Biểu hiện toàn bộ hệ thống ra thế giới bên ngoài. Trả lời: “Để kiến tạo và để lại di sản.”	Tích hợp Toàn hệ thống: Là nơi sự hòa hợp của Tâm-Thân-Trí được thể hiện. Tạo vòng lặp phản hồi để tinh chỉnh toàn bộ hệ thống.1

(Nguồn: Tổng hợp và tái cấu trúc từ 1)

3.2 Nền Tảng Sinh Học Của Vô Thức Sâu: Di Truyền Biểu Sinh và Tầng 2

Một trong những bước đi táo bạo và độc đáo nhất của lý thuyết EhumaH là nỗ lực “vật chất hóa” các khái niệm tâm lý học chiều sâu.1 Các khái niệm như

Tàng Thức (Ālaya-vijñāna) của Duy Thức Học Phật giáo hay Vô Thức Tập Thể (Collective Unconscious) của Carl Jung, vốn mô tả một tầng tâm thức sâu thẳm chứa đựng di sản của quá khứ vượt ngoài kinh nghiệm cá nhân, được diễn giải lại không phải như các thực thể siêu hình, mà là những hiện tượng tâm lý trồi lên từ một nền tảng sinh học có thể truy vết.1

Cơ chế then chốt chính là di truyền biểu sinh (epigenetics). Biểu sinh là ngành khoa học nghiên cứu những thay đổi trong chức năng của gen mà không làm thay đổi trình tự DNA cơ bản. Nó hoạt động như một lớp “phần mềm” điều khiển “phần cứng” DNA, quyết định gen nào sẽ được “bật” hoặc “tắt”.1 Điều mang tính cách mạng là các yếu tố môi trường và hành vi—như chế độ ăn uống, căng thẳng, và đặc biệt là sang chấn tâm lý—có thể tạo ra những thay đổi biểu sinh này, và những dấu ấn này có thể được di truyền cho các thế hệ sau. Các nghiên cứu trên con cháu của những người sống sót sau các thảm họa diệt chủng như Holocaust đã cho thấy họ mang những dấu ấn biểu sinh tương tự trên các gen điều hòa căng thẳng quan trọng như

NR3C1 và FKBP5, liên quan đến nguy cơ mắc PTSD cao hơn.1

Chu trình thông tin sinh học này—kinh nghiệm được mã hóa biểu sinh, lưu trữ trong DNA, và di truyền sang thế hệ sau để biểu hiện thành cấu trúc não bộ có thiên kiến—chính là nền tảng vật chất cho Tầng 2 (Tố Chất) của Tâm. Nó cung cấp một lời giải thích khoa học cho việc tại sao chúng ta lại mang trong mình những khuynh hướng, nỗi sợ và động lực bẩm sinh mà không thể giải thích chỉ bằng kinh nghiệm cá nhân.1

3.3 Bản Chất Của Chân Tâm: Một Trạng Thái Vận Hành Tối Ưu

Định nghĩa về Tầng 1 (Chân Tâm) trong EhumaH được làm rõ một cách tinh tế: Chân Tâm không phải là một “bản thể” hay một “cái Tôi chân thật” (True Self) ẩn giấu, mà là một “trạng thái vận hành” (operational state) năng động của toàn bộ hệ thống Tâm-Thân-Trí khi nó đạt đến sự hòa hợp, toàn vẹn và vượt Ngã (Ego-Transcendence).1

Cách hiểu này giải quyết một cách tao nhã mâu thuẫn triết học giữa khái niệm “Chân Tâm” và giáo lý “Vô Ngã” (Anattā) trong Phật giáo. Nếu Chân Tâm là một cái ngã bất biến, nó sẽ mâu thuẫn với nguyên lý vô ngã. Tuy nhiên, nếu Chân Tâm là một trạng thái hoạt động của hệ thống khi đã vượt qua ảo tưởng về một cái ngã cố định, thì không có mâu thuẫn nào.1 “Tu tập để thấy Chân Tâm” không phải là đi tìm một linh hồn vĩnh cửu, mà là rèn luyện để hệ thống có thể đi vào và duy trì trạng thái vận hành tối ưu này. Nền tảng sinh học của nó là tiềm năng hòa hợp được mã hóa trong DNA, là “bản thiết kế” di truyền cho một trạng thái giác ngộ, cần được “giải mã” và hiện thực hóa thông qua quá trình sống và tu dưỡng.1

Phần II: Phân Tích So Sánh: Diễn Giải Các Khái Niệm Phương Tây Qua Lăng Kính EhumaH

Với khung kiến trúc lý thuyết toàn diện của EhumaH đã được thiết lập, phần này sẽ tiến hành thực hiện nhiệm vụ cốt lõi: sử dụng mô hình Tâm-Thân-Trí như một công cụ phân tích để làm sáng tỏ, định vị và tái cấu trúc năm khái niệm trung tâm của tâm lý học và triết học phương Tây: Intellect, Cognition, Mind, Consciousness, và Psyche.

Chương 4: Intellect – Động Cơ Của Thông Tin Có Tổ Chức

4.1 Định Nghĩa Phương Tây

Trong tư tưởng phương Tây, thuật ngữ ‘Intellect’ (Trí tuệ, Lý tính) thường được định nghĩa là một năng lực (faculty) của tâm trí con người cho phép thực hiện các hoạt động như lý luận, trừu tượng hóa, khái niệm hóa và phán đoán.6 Nó thường được phân biệt với ‘Intelligence’ (Trí thông minh), một khái niệm rộng hơn chỉ khả năng học hỏi, thích nghi và giải quyết vấn đề nói chung. ‘Intellect’ đặc biệt liên quan đến việc áp dụng lý tính vào các tư tưởng trừu tượng hoặc triết học. Về mặt từ nguyên, ‘intellect’ bắt nguồn từ quá khứ phân từ của động từ Latin

intelligere, có nghĩa là “những gì đã được thu thập”, ngụ ý đến việc thấu hiểu các phạm trù đã có sẵn, trong khi ‘intelligence’ bắt nguồn từ hiện tại phân từ, ngụ ý đến việc “thu thập ở giữa”, tức là tạo ra các phạm trù hiểu biết mới.6

4.2 Định Vị Intellect Trong Kiến Trúc Trí

Khi đối chiếu với kiến trúc 9 tầng của Trí trong EhumaH, rõ ràng ‘Intellect’ không phải là một năng lực đơn lẻ hay một tầng duy nhất. Thay vào đó, nó tương ứng một cách chính xác với sự vận hành hiệp đồng của các tầng từ trung đến cao cấp trong kiến trúc Trí, cụ thể là các tầng từ 6 đến 3.1

Tầng 6 (Khái Niệm, Ngôn Ngữ): Đây là nền tảng của Intellect, nơi các mẫu hình tri giác phức tạp được nén lại thành các ký hiệu trừu tượng như từ ngữ. Không có khả năng này, lý luận trừu tượng là không thể.
Tầng 5 (Logic, Phân Tích): Đây là “động cơ” của Intellect, cung cấp các quy tắc hình thức như nhân quả, suy diễn, và tư duy phản biện để thao tác với các ký hiệu từ Tầng 6. Đây chính là thành phần “lý luận” (reasoning) cốt lõi của Intellect.
Tầng 4 (Tư Duy Hệ Thống): Tầng này đại diện cho năng lực “trừu tượng hóa” và “khái niệm hóa” ở cấp độ cao. Nó không chỉ liên kết các logic đơn lẻ mà còn tích hợp chúng thành các mô hình phức hợp, động và tương thuộc, cho phép thấu hiểu các hệ thống lớn.
Tầng 3 (Thế Giới Quan, Triết Lý): Đây là đỉnh cao của Intellect, nơi các mô hình hệ thống được tổ chức thành một khung triết lý tổng thể, mạch lạc. Năng lực này tương ứng với chức năng “phán đoán” (judgment) của Intellect, cho phép đưa ra những đánh giá sâu sắc dựa trên một hệ quy chiếu toàn diện.

Việc soi chiếu khái niệm Intellect qua mô hình EhumaH mang lại một sự thấu hiểu sâu sắc hơn. Thay vì xem Intellect như một năng lực tĩnh tại mà một người “có” hoặc “không có”, mô hình 9 tầng của Trí cho thấy nó là một thành tựu phát triển (developmental achievement) trong việc tổ chức thông tin. Quá trình này diễn ra theo một trật tự phân cấp và trồi lên. Một cá nhân không thể có một Thế Giới Quan (Tầng 3) tinh vi nếu chưa làm chủ được Logic (Tầng 5), và không thể vận dụng Logic hiệu quả nếu thiếu nền tảng về Khái Niệm (Tầng 6).1 Do đó, “trí tuệ” (intellect) của một người có thể được đánh giá một cách chính xác hơn bằng việc xác định tầng cao nhất của Trí mà họ có thể vận hành một cách hiệu quả. Điều này tái định hình lại việc phát triển trí tuệ: nó không chỉ là học các quy tắc logic, mà là một quá trình vun bồi có hệ thống toàn bộ chuỗi kỹ năng tổ chức thông tin, từ khái niệm hóa đến tư duy hệ thống và tích hợp triết học.

Chương 5: Cognition – Toàn Bộ Phổ Của Quá Trình Xử Lý Thông Tin

5.1 Định Nghĩa Phương Tây

Khái niệm ‘Cognition’ (Nhận thức) trong tâm lý học phương Tây có một phạm vi rất rộng và mang tính quy trình. Theo định nghĩa của Hiệp hội Tâm lý học Hoa Kỳ (APA), nó bao gồm “tất cả các hình thức biết và nhận biết, chẳng hạn như tri giác, thụ thai khái niệm, ghi nhớ, lý luận, phán đoán, tưởng tượng và giải quyết vấn đề”.7 Nhà tâm lý học Ulric Neisser, một trong những người cha của tâm lý học nhận thức, định nghĩa cognition là “những quá trình mà qua đó đầu vào cảm giác được biến đổi, rút gọn, chi tiết hóa, lưu trữ, phục hồi và sử dụng”.8 Về cơ bản, cognition là nghiên cứu khoa học về các quá trình tinh thần ảnh hưởng đến hành vi.9

5.2 Định Vị Cognition Trong Kiến Trúc Trí

Luận điểm trung tâm của chương này là ‘Cognition’ không tương ứng với một tầng hay một nhóm tầng cụ thể, mà được hiểu một cách chính xác nhất là toàn bộ quá trình vận hành năng động của kiến trúc 9 tầng của Trí trong thực tế. Mô hình 9 tầng của Trí của EhumaH chính là một bản đồ chi tiết và có cấu trúc của lĩnh vực mà tâm lý học nhận thức (cognitive psychology) nghiên cứu.1

Sự tương ứng này có thể được minh họa bằng cách đi qua từng tầng của Trí và đối chiếu với các lĩnh vực nghiên cứu cốt lõi của tâm lý học nhận thức:

Tầng 9 (Xử Lý Cảm Giác) và Tầng 8 (Chú Ý): Tương ứng trực tiếp với các lĩnh vực nghiên cứu về tri giác (perception) và chú ý (attention). Các quá trình lọc thông tin, hiệu ứng cocktail party, và sự tập trung có chủ đích đều là chức năng của Tầng 8.1
Tầng 7 (Trí Nhớ): Tương ứng với lĩnh vực nghiên cứu về trí nhớ (memory), bao gồm các quá trình mã hóa, lưu trữ và truy xuất thông tin.1
Tầng 6 (Khái Niệm, Ngôn Ngữ) và Tầng 5 (Logic, Phân Tích): Tương ứng với các lĩnh vực nghiên cứu về các quá trình nhận thức bậc cao như ngôn ngữ, giải quyết vấn đề, lý luận và ra quyết định.1
Tầng 1 (Siêu Nhận Thức): Tương ứng trực tiếp với lĩnh vực nghiên cứu về siêu nhận thức (metacognition), tức là khả năng giám sát và điều chỉnh các quá trình nhận thức của chính mình.1

Mô hình EhumaH không chỉ ánh xạ các lĩnh vực này mà còn mang lại một giá trị gia tăng quan trọng. Trong tâm lý học nhận thức, các lĩnh vực như chú ý, trí nhớ, ngôn ngữ thường được nghiên cứu trong các “ngăn” tương đối tách biệt.9 Mô hình 9 tầng của Trí lại cho thấy chúng không phải là các module độc lập mà là một

hệ thống phân cấp tích hợp và trồi lên. Chú ý (Tầng 8) là một cách tổ chức cảm giác thô (Tầng 9). Trí nhớ (Tầng 7) là một cách tổ chức các tri giác theo thời gian. Khái niệm (Tầng 6) là một cách tổ chức và nén các ký ức. Điều này tạo ra một lộ trình phụ thuộc và tiến hóa rõ ràng. Nó ngụ ý rằng, ví dụ, sự thiếu hụt ở tầng chú ý sẽ tất yếu lan truyền lên các tầng cao hơn và ảnh hưởng đến trí nhớ và khả năng khái niệm hóa theo những cách có thể dự đoán được. Do đó, mô hình Trí của EhumaH cung cấp một công cụ chẩn đoán và lý thuyết mạnh mẽ, đề xuất một cách tiếp cận toàn diện hơn để hiểu và can thiệp vào các quá trình nhận thức, bằng cách xem xét toàn bộ chuỗi xử lý thông tin thay vì các module bị cô lập.

Chương 6: Mind – Nơi Tọa Lạc Của Giá Trị và Mục Đích

6.1 Sự Mơ Hồ Của ‘Mind’ Trong Tư Tưởng Phương Tây

Thuật ngữ ‘Mind’ (Tâm trí) là một trong những khái niệm mơ hồ và gây tranh cãi nhất trong triết học và tâm lý học phương Tây.2 Nó được sử dụng để chỉ nhiều thứ khác nhau, đôi khi trong cùng một cuộc thảo luận. ‘Mind’ có thể chỉ các năng lực lý tính (tương đương Intellect và Cognition), nhưng nó cũng thường xuyên được dùng để chỉ toàn bộ đời sống nội tâm, bao gồm kinh nghiệm chủ quan, cảm xúc, ý chí, và bản ngã (self).12 Chính sự chồng chéo này đã tạo ra và duy trì “vấn đề Thân-Tâm” (mind-body problem) trong hàng thế kỷ: làm thế nào một ‘Mind’ vừa có thể xử lý thông tin một cách logic, lại vừa có thể cảm nhận nỗi đau hay sắc đỏ một cách chủ quan?.2

6.2 Giải Pháp Kiến Trúc Của EhumaH: Sự Phân Tách Tâm/Trí

Luận điểm cốt lõi của chương này là triết học EhumaH giải quyết sự mơ hồ của ‘Mind’ bằng cách thực hiện một sự phân tách về mặt kiến trúc và chức năng một cách triệt để. Thay vì gộp tất cả các hiện tượng nội tâm vào một khái niệm ‘Mind’ duy nhất, EhumaH phân chia chúng thành hai hệ thống riêng biệt nhưng tương tác với nhau:

Các khía cạnh nhận thức, lý tính, xử lý thông tin của ‘Mind’ được gán một cách rõ ràng cho Trí (Intellect), hệ thống trả lời câu hỏi “Làm thế nào?”.
Các khía cạnh kinh nghiệm, cảm xúc, giá trị, mục đích, và là nơi diễn ra kinh nghiệm chủ quan (qualia) và bản ngã—chính là trung tâm của “vấn đề khó” (hard problem of consciousness)—được gán cho Tâm (Soul/Mind), hệ thống trả lời câu hỏi “Để làm gì?”.

Do đó, trong hệ thống EhumaH, khái niệm tương đương gần nhất với ‘Mind’ trong triết học phương Tây (với tất cả các vấn đề nan giải của nó) không phải là Trí, mà chính là Tâm, hệ điều hành dựa trên giá trị.

Sự phân tách kiến trúc này mang lại một cách tiếp cận mới để giải quyết vấn đề Thân-Tâm. Vấn đề không còn là làm thế nào một “tâm trí” duy nhất có thể làm mọi thứ, mà là làm thế nào hai hệ thống riêng biệt—một hệ thống xử lý thông tin (Trí) và một hệ thống xử lý giá trị (Tâm)—cùng trồi lên từ và tương tác với một cơ thể vật lý (Thân). Vấn đề Thân-Tâm trong triết học phương Tây thường gộp hai câu hỏi làm một: (a) Não bộ xử lý thông tin như thế nào? và (b) Tại sao quá trình xử lý đó lại có cảm giác gì đó và có mục đích? EhumaH gán câu hỏi (a) cho việc nghiên cứu Trí và các cơ sở thần kinh của nó, đây là phần “dễ” của vấn đề ý thức. Nó gán câu hỏi (b) cho việc nghiên cứu Tâm, và sau đó tái định hình câu hỏi từ “tại sao” nó có cảm giác, sang “chức năng của cảm giác đó là gì?”.1 Câu trả lời của EhumaH là chức năng của kinh nghiệm chủ quan là để cung cấp cho sinh vật một hệ thống phản hồi và kiểm soát cấp cao, thời gian thực, dựa trên các giá trị (sinh tồn, khoái lạc, kết nối, v.v.). Trải nghiệm chủ quan chính là ngôn ngữ của hệ điều hành này. Sự phân tách này cho phép một cách tiếp cận tập trung và có khả năng giải quyết cao hơn: các nhà khoa học thần kinh có thể nghiên cứu cơ chế của Trí, trong khi các nhà triết học và tâm lý học có thể nghiên cứu động lực học trồi lên và chức năng của Tâm.

Chương 7: Consciousness – Kinh Nghiệm Trồi Lên Của Bản Thân và Thế Giới

7.1 Định Nghĩa Phương Tây

‘Consciousness’ (Ý thức, Tâm thức) là một trong những chủ đề trung tâm và hóc búa nhất của triết học tâm trí.13 Định nghĩa triết học cốt lõi thường xoay quanh khái niệm

ý thức hiện tượng (phenomenal consciousness) của Thomas Nagel: một trạng thái tinh thần được coi là có ý thức nếu có “một cái gì đó như thế nào” (what it is like) khi ở trong trạng thái đó từ góc nhìn chủ quan của người trải nghiệm.14 Kinh nghiệm chủ quan về màu sắc, âm thanh, cảm giác đau—thường được gọi là

qualia—là những ví dụ điển hình.14 Cần phân biệt ý thức hiện tượng với

tự-ý-thức (self-consciousness), tức là sự nhận biết về chính bản thân mình như một thực thể.15

7.2 Một Hiện Tượng Đa Diện, Có Chức Năng Trong EhumaH

Lập luận của chương này là ‘Consciousness’ trong EhumaH không phải là một hiện tượng đơn nhất, bí ẩn, mà là một đặc tính trồi lên có nhiều khía cạnh với các chức năng riêng biệt, xuất hiện ở các vị trí khác nhau trong kiến trúc Tâm-Trí.

Ý Thức Hiện Tượng (Qualia): Trải nghiệm chủ quan về “cái gì đó như thế nào” chính là ngôn ngữ vận hành của hệ điều hành Tâm. Cảm giác đau đớn hay niềm vui không phải là một sản phẩm phụ ngẫu nhiên (epiphenomenon), mà là dữ liệu chức năng mà Tâm sử dụng để thực thi năng lực nhân quả hướng xuống và điều hướng hành vi.1 Một tín hiệu đơn giản, không thể chối cãi như “đau” là một công cụ thúc đẩy hành vi rút lui hiệu quả hơn nhiều so với một bản in dữ liệu phức tạp về tổn thương mô.
Tự-Ý-Thức (Cái Tôi/Ego): Sự nhận biết về bản thân như một thực thể riêng biệt (“cái tôi”) là một đặc tính trồi lên của Tầng 5 của Tâm (Tự Nhận Thức). Tài liệu của EhumaH liên kết sự xuất hiện của tầng này với sự phát triển của các vùng vỏ não bậc cao, đặc biệt là vỏ não trước trán (PFC) và các mạng lưới não bộ như Mạng Lưới Mặc Định (Default Mode Network – DMN), vốn được biết là có vai trò cốt lõi trong các quá trình tự tham chiếu như suy ngẫm về bản thân và lên kế hoạch cho tương lai.
Ý Thức Phản Tư (Metacognition): Khả năng nhận biết về chính suy nghĩ của mình (“tư duy về tư duy”) là chức năng cao nhất của hệ thống Trí, tọa lạc tại Tầng 1 của Trí (Siêu Nhận Thức).1 Đây là ý thức với tư cách là một năng lực nhận thức, cho phép sự tự điều chỉnh và tuệ giác.

Cách tiếp cận này chuyển hóa “Vấn đề Khó của Ý thức” của David Chalmers từ một vấn đề bản thể học (ý thức là gì?) thành một vấn đề chức năng và kiến trúc (ý thức làm gì, và các chức năng khác nhau của nó trồi lên ở đâu trong hệ thống?). EhumaH không hỏi tại sao các quá trình vật lý lại đi kèm với kinh nghiệm chủ quan, mà mặc định rằng đối với một hệ thống phức hợp tự tổ chức như con người, một hệ thống kiểm soát cấp cao dựa trên giá trị là một sự cần thiết tiến hóa. Kinh nghiệm chủ quan chính là giải pháp hiệu quả nhất cho bài toán kiểm soát đó. Do đó, ý thức không phải là một thuộc tính “thêm vào” vũ trụ một cách bí ẩn; nó là giải pháp cho một vấn đề kiểm soát cấp cao, trồi lên một cách tự nhiên trong các hệ thống sinh học phức tạp. Cách tiếp cận chức năng này giúp ý thức trở thành một đối tượng có thể nghiên cứu thực nghiệm: chúng ta có thể nghiên cứu lợi thế tiến hóa của các trạng thái ý thức khác nhau và ánh xạ các chức năng của chúng vào các tầng cụ thể của kiến trúc Tâm-Trí và các nền tảng thần kinh tương ứng.

Chương 8: Psyche – Toàn Thể Của Cái Tôi Thể Hiện và Tiến Hóa

8.1 Định Nghĩa Phương Tây

Thuật ngữ ‘Psyche’ (Tâm lý, Linh hồn) có một lịch sử lâu dài, nhưng trong tâm lý học hiện đại, nó được định nghĩa một cách toàn diện nhất bởi Carl Jung. Đối với Jung, Psyche là toàn bộ tất cả các quá trình tâm lý, cả có ý thức và vô thức.16 Nó không chỉ là tâm trí (mind) mà bao gồm toàn bộ đời sống tinh thần. Psyche là một hệ thống tự điều chỉnh, luôn tìm kiếm sự cân bằng và hướng tới sự phát triển toàn vẹn, một quá trình mà Jung gọi là “cá nhân hóa” (individuation). Các thành phần chính của Psyche theo Jung bao gồm cái tôi (ego), vô thức cá nhân, vô thức tập thể (với các cổ mẫu), persona (mặt nạ xã hội), và shadow (cái bóng).17

8.2 Định Vị Psyche Trong Toàn Bộ Hệ Thống Tâm-Thân-Trí

Lập luận kết luận của Phần II là ‘Psyche’ là thuật ngữ bao quát nhất trong số năm khái niệm được phân tích, và nó tương ứng với không gì khác hơn là toàn bộ hệ thống Tâm-Thân-Trí tích hợp, năng động và đang tiến hóa của EhumaH. Mô hình EhumaH cung cấp một kiến trúc chi tiết và có nền tảng sinh học cho chính cấu trúc mà Jung đã mô tả một cách nội quan.

Sự ánh xạ này được thể hiện rõ ràng như sau:

Cái Tôi có ý thức (Ego): Tương ứng với Tầng 5 của Tâm (Tự Nhận Thức), nơi ý thức về bản thân như một thực thể riêng biệt trồi lên.1
Vô thức cá nhân (Personal Unconscious): Tương ứng với Tầng 3 của Tâm (Tiềm Thức), nơi chứa đựng các kịch bản phản ứng tự động, thói quen và các dấu ấn từ kinh nghiệm thời thơ ấu.1
Vô thức tập thể và Cổ mẫu (Collective Unconscious & Archetypes): Tương ứng với Tầng 2 của Tâm (Tố Chất), nhưng được “vật chất hóa” và giải thích bằng cơ chế di truyền biểu sinh, nơi các khuynh hướng bẩm sinh và di sản từ tổ tiên được mã hóa.1
Persona và Shadow: Là các khía cạnh của Tầng 6 của Tâm (Thế Giới Quan). Persona là phần nhân cách công khai, được xây dựng để thích ứng với xã hội, trong khi Shadow là những phần bị che giấu, chối bỏ trong hệ thống niềm tin và giá trị của một người.1
Cái Tôi Toàn Thể (The Self) và Cá Nhân Hóa (Individuation): Động lực hướng tới sự toàn vẹn và trọn vẹn của Psyche chính là mục đích tối thượng của hệ thống EhumaH. Nó được đại diện bởi tiềm năng vận hành ở trạng thái Tầng 1 (Chân Tâm) và biểu hiện sự hòa hợp đó ra thế giới bên ngoài thông qua Tầng 8 (Biểu Hiện Xã Hội).1
Sự Thể Hiện (Embodiment): Khác với nhiều mô hình tâm lý trừu tượng, toàn bộ hệ thống này được neo chặt vào Thân (Body). Psyche trong EhumaH không phải là một thực thể phi vật chất, mà là một thực tại được thể hiện, được kiến tạo và tồn tại thông qua cơ thể vật lý.1

Như vậy, ‘Psyche’ không phải là một khái niệm trừu tượng, mà là sự biểu hiện toàn diện của một hệ thống sống động, tự tổ chức, trồi lên từ sự tương tác liên tục giữa vật chất (Thân), thông tin (Trí), và các giá trị, mục đích (Tâm), được định hình bởi cả kinh nghiệm cá nhân và di sản liên thế hệ.

Chương 9: Phân Tích Các Khái Niệm Về “Cái Tôi” (The Self) và Sự Tự Nhận Thức

Để làm cho nghiên cứu trở nên toàn diện, chương này sẽ phân tích sâu hơn một nhóm các khái niệm cốt lõi liên quan đến “cái tôi” và sự tự nhận thức, vốn là nền tảng cho nhiều lý thuyết tâm lý và triết học.

9.1 Sự Phân Biệt Cốt Lõi: Self-Awareness và Self-Consciousness

Trong triết học và tâm lý học, các thuật ngữ ‘Self-awareness’ (Tự nhận thức) và ‘Self-consciousness’ (Tự-ý-thức) thường được sử dụng với những sắc thái khác nhau. Về mặt triết học, chúng thường được xem là tương đương, chỉ khả năng nhận biết về chính mình như một cá nhân, một chủ thể của kinh nghiệm.15 Một chủ thể có tự-ý-thức không chỉ nhận thức về một đối tượng tình cờ là chính mình (như khi nhìn một tấm ảnh cũ mà không nhận ra), mà còn nhận thức về bản thân

với tư cách là chính mình.15 Tuy nhiên, trong tâm lý học phổ thông, ‘self-consciousness’ thường mang hàm ý tiêu cực hơn, chỉ sự bận tâm quá mức về vẻ ngoài hoặc cách người khác nhìn nhận mình, có thể dẫn đến cảm giác ngượng ngùng hoặc lo âu xã hội.20 Trong khuôn khổ phân tích này, chúng ta sẽ sử dụng định nghĩa triết học, coi cả hai thuật ngữ đều chỉ năng lực nhận biết bản thân như một chủ thể.

9.2 Self-Awareness và Self-Consciousness: Cái Tôi Trồi Lên từ Tầng 5 của Tâm

Trong kiến trúc EhumaH, cả hai khái niệm ‘Self-Awareness’ và ‘Self-Consciousness’ đều được định vị một cách chính xác là đặc tính trồi lên cốt lõi của Tầng 5 Tâm (Tự Nhận Thức).1 Tầng này là nơi “cái tôi” (Ego) có ý thức lần đầu tiên hình thành, đánh dấu một bước nhảy vọt trong sự phát triển của Tâm.1

Chức năng và Nền tảng Sinh học: Chức năng của Tầng 5 là xây dựng một bản ngã có ý thức và điều hành các tương tác xã hội phức tạp, trả lời cho câu hỏi “Để làm gì?” bằng nhu cầu “Để kết nối và được thấu hiểu”.1 Sự trồi lên của năng lực này tương ứng với sự phát triển của các vùng vỏ não bậc cao, đặc biệt là vỏ não trước trán (PFC) và Mạng Lưới Mặc Định (DMN), những mạng lưới thần kinh đóng vai trò cốt lõi trong các quá trình tự tham chiếu như suy ngẫm về bản thân.1 Các nghiên cứu thần kinh học xác nhận rằng các vùng như vỏ não trước trán giữa (medial prefrontal cortex) và vỏ não đỉnh sau (medial posterior parietal cortex) rất quan trọng trong việc truy xuất kiến thức về bản thân.23
Biểu hiện Hành vi: Bài kiểm tra trong gương (mirror test) của Gordon Gallup là một minh chứng hành vi kinh điển cho sự hiện diện của tự nhận thức.24 Một con vật vượt qua bài kiểm tra khi nó nhận ra dấu vết trên cơ thể mình thông qua hình ảnh phản chiếu, cho thấy nó hiểu rằng hình ảnh đó là của chính nó.25 Khả năng này xuất hiện ở trẻ em khoảng 1.5 đến 2 tuổi 26, trùng với giai đoạn phát triển tâm lý của cái tôi. Trong mô hình EhumaH, việc vượt qua bài kiểm tra này có thể được xem là một dấu hiệu cho thấy Tầng 5 của Tâm đã bắt đầu hoạt động một cách hiệu quả.

Do đó, ‘Self-Awareness’ và ‘Self-Consciousness’ không phải là những khái niệm trừu tượng, mà là một trạng thái chức năng cụ thể của Tâm, trồi lên từ sự phát triển của các cấu trúc não bộ chuyên biệt, cho phép một sinh vật lần đầu tiên nhận ra chính mình như một thực thể riêng biệt.

9.3 Self-Cognition: Sự Tương Tác Giữa Tâm và Trí trong Việc Xử Lý Thông Tin về Bản Thân

‘Self-Cognition’ (Tự nhận tri) là một thuật ngữ trong tâm lý học nhận thức, chỉ các quá trình não bộ ưu tiên xử lý thông tin liên quan đến bản thân.27 Các nghiên cứu cho thấy con người có xu hướng phản ứng nhanh hơn, chú ý nhiều hơn và ghi nhớ tốt hơn đối với những thông tin gắn với “cái tôi” (ví dụ: tên của mình, khuôn mặt của mình).27 Hiện tượng này được gọi là hiệu ứng tự tham chiếu (self-reference effect).28

Trong mô hình EhumaH, ‘Self-Cognition’ được giải thích một cách tao nhã như là sự tương tác động giữa Tâm và Trí:

Tâm cung cấp “Đối tượng Giá trị”: Sự hình thành của “cái tôi” ở Tầng 5 Tâm tạo ra một đối tượng có giá trị ưu tiên cao nhất cho hệ thống: chính bản thân nó. Tâm, với vai trò là hệ điều hành giá trị, sẽ tự động “gắn cờ” bất kỳ thông tin nào liên quan đến cái tôi này là quan trọng.
Trí phân bổ “Tài nguyên Xử lý”: Nhận được tín hiệu ưu tiên từ Tâm, hệ thống Trí sẽ phân bổ các tài nguyên nhận thức của nó—chẳng hạn như Chú ý (Tầng 8) và Trí nhớ (Tầng 7)—để xử lý thông tin đó một cách hiệu quả hơn. Đây là lý do tại sao thông tin tự tham chiếu được mã hóa sâu hơn và truy xuất dễ dàng hơn.27

Như vậy, ‘Self-Cognition’ không phải là một chức năng của riêng Trí hay Tâm, mà là một minh chứng rõ ràng cho sự hợp tác giữa chúng. Nó cho thấy cách hệ điều hành giá trị (Tâm) có thể điều hướng và tối ưu hóa hoạt động của hệ thống xử lý thông tin (Trí) để phục vụ cho các mục tiêu quan trọng nhất, mà ở đây là sự duy trì và hiểu biết về bản ngã.

9.4 Metacognition: Đỉnh Cao Tự Tham Chiếu của Trí tại Tầng 1

‘Metacognition’ (Siêu nhận thức) được định nghĩa là khả năng giám sát, đánh giá và kiểm soát các quá trình nhận thức của chính mình—nói cách khác, là “nhận thức về nhận thức” hay “tư duy về tư duy”.29

Trong kiến trúc EhumaH, ‘Metacognition’ tương ứng một cách hoàn hảo với chức năng cốt lõi của Tầng 1 Trí (Siêu Nhận Thức và Tuệ Giác).1 Đây là cấp độ tổ chức thông tin cao nhất và mang tính tự tham chiếu. Thay vì chỉ tổ chức thông tin về thế giới bên ngoài, Trí ở Tầng 1 hướng vào bên trong, quan sát và cải thiện chính các cấu trúc và quy trình của nó.1

Nền tảng Thần kinh: Các nghiên cứu thần kinh học về siêu nhận thức chỉ ra vai trò quan trọng của các vùng não trước trán (prefrontal cortex), đặc biệt là vỏ não trước trán bên (lateral PFC) và vỏ não trước trán giữa (medial PFC), cùng với các vùng như vỏ não vành đai trước (anterior cingulate cortex – ACC) và thùy đảo (insula).30 Các vùng này liên quan đến các chức năng điều hành cấp cao như phát hiện lỗi, giải quyết xung đột và tự điều chỉnh, hoàn toàn phù hợp với vai trò của Tầng 1 Trí.30
Vai trò trong Hệ thống: Siêu nhận thức là cơ chế cho phép hệ thống Trí tự hoàn thiện. Khi một người nhận ra mình đã hiểu sai một vấn đề (phát hiện lỗi) hoặc cảm thấy không chắc chắn về một câu trả lời (đánh giá), đó chính là lúc siêu nhận thức đang hoạt động. Năng lực này cho phép chúng ta điều chỉnh chiến lược học tập, thay đổi niềm tin sai lầm, và cuối cùng là đạt đến sự thấu hiểu sâu sắc hơn, hay còn gọi là Tuệ Giác (Insight)—một đặc tính trồi lên khác của Tầng 1.1

Tóm lại, nếu Tự Nhận Thức (Self-Awareness) là Tâm nhìn vào chính nó, thì Siêu Nhận Thức (Metacognition) là Trí nhìn vào chính nó. Cả hai đều là những năng lực tự tham chiếu ở cấp độ cao, nhưng một cái thuộc về hệ điều hành giá trị (Tâm) và một cái thuộc về hệ thống xử lý thông tin (Trí), cùng nhau tạo nên sự phức tạp và chiều sâu của ý thức con người.

Phần III: Kết Luận và Tổng Hợp

Chương 10: Hướng Tới Một Khoa Học Tích Hợp Về Thế Giới Nội Tâm

10.1 Tổng Hợp Một Kiến Trúc Mới

Báo cáo này đã thực hiện một cuộc phân tích so sánh, sử dụng khung kiến trúc Tâm-Thân-Trí của triết học EhumaH để làm sáng tỏ các khái niệm tâm lý-triết học quan trọng của phương Tây. Kết quả cho thấy mô hình EhumaH không chỉ cung cấp các định nghĩa thay thế, mà còn đề xuất một kiến trúc hệ thống hoàn toàn mới để hiểu về con người. Bằng cách phân tách một cách triệt để chức năng xử lý thông tin của Trí (“Làm thế nào?”) và chức năng điều hành giá trị của Tâm (“Để làm gì?”), mô hình này đã giải quyết được nhiều sự mơ hồ cố hữu trong các khái niệm như ‘Mind’ và ‘Consciousness’.

Hơn nữa, bằng cách neo chặt toàn bộ hệ thống vào Thân (cấu trúc vật chất-năng lượng) và đưa ra các cơ chế sinh học khả dĩ như di truyền biểu sinh để giải thích các tầng tâm thức sâu, EhumaH đã xây dựng một cầu nối vững chắc giữa minh triết nội quan và khoa học thực nghiệm. Nó trình bày một mô hình về con người như một hệ thống vật lý phi quy giản, một thực tại được thể hiện, có khả năng tự tổ chức, tự nhận thức và tự siêu việt, mở ra con đường hướng tới một khoa học toàn diện về thế giới nội tâm.

10.2 Ma Trận Tổng Hợp Cuối Cùng

Để tóm tắt toàn bộ luận điểm của báo cáo, bảng dưới đây trình bày một ma trận so sánh, ánh xạ các khái niệm phương Tây vào các cấu trúc tương ứng trong hệ thống EhumaH. Bảng này cung cấp một cái nhìn tổng quan, rõ ràng về kết quả của cuộc phân tích.

Bảng 3: Ma Trận Tổng Hợp: Ánh Xạ Các Khái Niệm Phương Tây vào Khung Kiến Trúc EhumaH

Khái Niệm Phương Tây	Định Nghĩa Phương Tây (Tóm tắt)	Tương Ứng Chính Xác Trong EhumaH
Psyche	Toàn bộ các quá trình tâm lý, có ý thức và vô thức, bao gồm cả di sản tập thể (Jung).16	Toàn bộ hệ thống Tâm-Thân-Trí tích hợp và năng động.
Mind	Khái niệm mơ hồ, chỉ cả lý tính (cognition) và kinh nghiệm chủ quan, cảm xúc, ý chí (consciousness).2	Hệ điều hành 8 tầng của Tâm, nơi tọa lạc của giá trị, mục đích và kinh nghiệm chủ quan.
Cognition	Toàn bộ các quá trình xử lý thông tin: tri giác, chú ý, trí nhớ, lý luận, giải quyết vấn đề.7	Toàn bộ quá trình vận hành của kiến trúc 9 tầng của Trí.
Intellect	Năng lực lý luận, trừu tượng hóa, khái niệm hóa và phán đoán; áp dụng lý tính vào tư tưởng trừu tượng.6	Sự vận hành hiệp đồng của các tầng 6, 5, 4, và 3 của Trí.
Consciousness	Trải nghiệm chủ quan, “cái gì đó như thế nào” (qualia), và sự tự nhận biết về bản thân và suy nghĩ.14	Một hiện tượng đa diện: (1) Ngôn ngữ vận hành của Tâm (qualia); (2) Đặc tính trồi lên của Tầng 5 Tâm (Tự-ý-thức/Ego); (3) Chức năng của Tầng 1 Trí (Ý thức phản tư/Metacognition).
Self-Awareness / Self-Consciousness	Năng lực nhận biết bản thân như một cá thể riêng biệt, có ý thức về chính mình với tư cách là chính mình.15	Đặc tính trồi lên của Tầng 5 Tâm (Tự Nhận Thức), nơi cái Tôi (Ego) hình thành và được củng cố bởi các mạng lưới não bộ chuyên biệt (PFC, DMN).1
Self-Cognition	Các quá trình não bộ ưu tiên xử lý thông tin liên quan đến bản thân, dẫn đến phản ứng nhanh hơn, chú ý cao hơn và trí nhớ tốt hơn (hiệu ứng tự tham chiếu).27	Sự tương tác động giữa Tâm (cung cấp “cái tôi” ở Tầng 5 làm đối tượng giá trị) và Trí (phân bổ tài nguyên nhận thức như Chú ý ở Tầng 8 và Trí nhớ ở Tầng 7 để xử lý thông tin đó).
Metacognition	Năng lực giám sát, đánh giá và điều chỉnh các quá trình nhận thức của chính mình; “tư duy về tư duy”.29	Chức năng cốt lõi của Tầng 1 Trí (Siêu Nhận Thức và Tuệ Giác), là cấp độ tổ chức thông tin cao nhất, mang tính tự tham chiếu.1

10.3 Các Hàm Ý Tương Lai

Mô hình tích hợp này không chỉ có giá trị lý thuyết. Nó mở ra những con đường mới cho nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn. Trong tâm lý học trị liệu, nó cung cấp một bản đồ để hiểu các rối loạn tâm thần không chỉ như những sai lệch hóa-sinh hay nhận thức, mà còn là sự mất kết nối hoặc “lỗi” trong kiến trúc phân tầng của Tâm.1 Trong khoa học thần kinh, nó đề xuất một chương trình nghiên cứu để ánh xạ các tầng chức năng của Tâm và Trí vào các mạng lưới và cơ chế não bộ cụ thể. Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, nó đặt ra một thách thức và một lộ trình: để xây dựng một AI thực sự có ý thức, chúng ta không chỉ cần một hệ thống xử lý thông tin (Trí) mạnh mẽ, mà còn phải kiến tạo một hệ điều hành giá trị (Tâm) có khả năng trồi lên.

Cuối cùng, mô hình này trao cho con người quyền năng và trách nhiệm. Chúng ta không phải là những nạn nhân thụ động của di sản di truyền hay hoàn cảnh. Bằng sự hiểu biết (Trí) và thực hành có chủ đích (thông qua Thân), mỗi cá nhân có thể trở thành kiến trúc sư của tâm hồn mình, nâng cấp hệ điều hành của sự sống, để chữa lành những vết thương, chuyển hóa những mẫu hình tiêu cực, và kiến tạo một tương lai hòa hợp hơn. Đây chính là con đường hiện thực hóa tầm nhìn của EhumaH: một cuộc sống Hạnh phúc Bền vững, được xây dựng trên sự thấu hiểu và làm chủ toàn bộ “vũ trụ bản thân”, một hành trình không ngừng nghỉ hướng tới sự hòa hợp trọn vẹn của Tâm, Thân và Trí.1

Nguồn trích dẫn

9 Tầng Của Trí – Theo triết học EhumaH.docx
Philosophy of mind – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Philosophy_of_mind
Cognition | Definition, Psychology, Examples, & Facts – Britannica, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.britannica.com/topic/cognition-thought-process
The Mind/Brain Identity Theory – Stanford Encyclopedia of Philosophy, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://plato.stanford.edu/entries/mind-identity/
How can we describe intellect in a way that relates to philosophical knowledge?, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://philosophy.stackexchange.com/questions/114604/how-can-we-describe-intellect-in-a-way-that-relates-to-philosophical-knowledge
Intellect – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Intellect
Trauma – APA Dictionary of Psychology – American Psychological …, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://dictionary.apa.org/cognition
Cognitive Definition and Meaning in Psychology – Verywell Mind, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.verywellmind.com/what-is-cognition-2794982
Cognitive psychology – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_psychology
Understanding Cognition In Psychology Studies | BetterHelp, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.betterhelp.com/advice/psychologists/what-is-the-definition-of-cognition-in-psychology/
Cognitive – APA Dictionary of Psychology, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://dictionary.apa.org/cognitive-psychology
Philosophy of mind | Definition, Summary, Examples, Philosophers, & Facts | Britannica, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.britannica.com/topic/philosophy-of-mind
Consciousness (Stanford Encyclopedia of Philosophy/Spring 2010 Edition), truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://plato.stanford.edu/archIves/spr2010/entries/consciousness/
Consciousness | Internet Encyclopedia of Philosophy, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://iep.utm.edu/consciousness/
Self-Consciousness – Stanford Encyclopedia of Philosophy, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://plato.stanford.edu/entries/self-consciousness/
Psyche – Jungian definition – FrithLuton.com, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://frithluton.com/articles/psyche/
The Jungian Model of the Psyche | Journal Psyche, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://journalpsyche.org/jungian-model-psyche/
Jung’s model of the psyche | Jung and the Ego – The SAP – The Society of Analytical Psychology, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.thesap.org.uk/articles-on-jungian-psychology-2/carl-gustav-jung/jungs-model-psyche/
philosophy of mind – What’s the difference (if any) between “self” and “consciousness”?, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://philosophy.stackexchange.com/questions/120939/whats-the-difference-if-any-between-self-and-consciousness
en.wikipedia.org, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Self-consciousness#:~:text=Unlike%20self%2Dawareness%2C%20which%20in,be%20a%20problem%20at%20times.
Self-consciousness – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Self-consciousness
The Neuroscience of Awareness: A Deep Dive – Number Analytics, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.numberanalytics.com/blog/neuroscience-of-awareness-deep-dive
Neural basis of self – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Neural_basis_of_self
Mirror test – Wikipedia, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Mirror_test
The Mirror Test Gordon G. Gallup, Jr., James R. Anderson, and Daniel J. Shillito, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://courses.washington.edu/ccab/Gallup%20on%20mirror%20test.pdf
Mirror test – ScienceDaily, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://www.sciencedaily.com/terms/mirror_test.htm
Specific Neural Mechanisms of Self-Cognition and the Application of Brainprint Recognition, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10044822/
3.1 The Cognitive Self: The Self-Concept – Principles of Social Psychology, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://opentextbc.ca/socialpsychology/chapter/the-cognitive-self-the-self-concept/
Metacognition: computation, biology and function – PMC – PubMed Central, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3318771/
Toward a Cognitive Neuroscience of Metacognition – CiteSeerX, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=cfd323548dc3b1739e164594552ba52a20794a73
The Neuroscience of Consciousness – Stanford Encyclopedia of Philosophy, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://plato.stanford.edu/entries/consciousness-neuroscience/
The neural basis of metacognitive ability – PMC, truy cập vào tháng 7 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3318765/