BÁO CÁO NGHIÊN CỨU VỀ MÔ HÌNH TÂM-THÂN-TRÍ: VAI TRÒ TRUNG GIAN CỦA TRÍ VÀ THÂN TRONG TƯƠNG TÁC VỚI NGOẠI ĐỘNG LỰC

Mục lục:

• Phần 1: Giới thiệu: Tinh chỉnh Động lực học của Mô hình Tâm-Thân-Trí
• Phần 2: Giải cấu trúc Bộ ba Tâm-Thân-Trí: Các Thành tố Cốt lõi và Tương quan

• 2.1. Tâm: Từ Truyền thống đến Hiện đại
• 2.2. Thân: Nền tảng Trải nghiệm và Vật chất
• 2.3. Trí: Cổng Nhận thức và Tương tác
• 2.4. Tính Hỗ tương Cố hữu của Tâm-Thân-Trí

• Phần 3: Ngoại Động Lực: Khái niệm hóa và Ảnh hưởng trong Bối cảnh Tâm-Thân-Trí

• 3.1. Định nghĩa Ngoại Động Lực
• 3.2. Các Dạng thức của Ngoại Động Lực

• Phần 4: Giao diện Trung gian: Cách Trí và Thân Xử lý Ngoại Động Lực

• 4.1. Vai trò của Trí: Nhận thức, Diễn giải và Lọc lựa
• 4.2. Vai trò của Thân: Trải nghiệm Cảm giác-Vận động và Phản hồi Sinh lý

• Phần 5: Tác động của Ngoại Động Lực lên Cấu trúc Tâm-Thân-Trí thông qua Trí và Thân

• 5.1. Cơ chế Tác động Đa chiều
• 5.2. Ảnh hưởng lên Tâm: Điều chỉnh Cảm xúc và Niềm tin Cốt lõi
• 5.3. Ảnh hưởng lên Thân: Biến đổi Sinh lý và Hành vi
• 5.4. Ảnh hưởng lên Trí: Phát triển Nhận thức và Thích ứng
• 5.5. Vòng lặp Phản hồi và Ảnh hưởng Tương hỗ

• Phần 6: Tu dưỡng Khả năng Phục hồi và Sự Hài hòa: Ý nghĩa Thực tiễn từ Mô hình Cập nhật

• 6.1. Tương tác giữa Nội Động Lực và Ngoại Động Lực
• 6.2. Các Phương pháp Củng cố Tâm-Thân-Trí
• 6.3. Hướng đến Sự Hạnh phúc Bền vững: Tích hợp các Quan điểm

• Phần 7: Kết luận: Hướng tới một Hiểu biết Năng động và Tích hợp hơn
• Tài liệu Tham khảo

Phần 1: Giới thiệu: Động lực học của Mô hình Tâm-Thân-Trí

Báo cáo này được thực hiện nhằm đáp ứng một yêu cầu quan trọng: cập nhật và điều chỉnh khung nghiên cứu về mô hình Tâm-Thân-Trí. Yêu cầu này xuất phát từ một nhận định mang tính nền tảng: “Ngoại động lực không phải là gốc của Trí mà Ngoại động lực thông qua Trí và Thân để tác động vào cấu trúc Tâm-Thân-Trí” (Yêu cầu của người dùng). Sự làm rõ này không chỉ là một điều chỉnh nhỏ lẻ mà còn hàm ý một sự thay đổi trong cách chúng ta hiểu về cơ chế tương tác giữa các yếu tố từ môi trường bên ngoài và cấu trúc nội tại phức hợp của con người. Việc Ngoại động lực (các yếu tố, lực lượng, hoặc động lực từ bên ngoài) tác động thông qua Trí (Năng lực nhận thức, Trí tuệ) và Thân (Cơ thể vật lý và các trải nghiệm cảm giác) trước khi ảnh hưởng đến toàn bộ hệ thống Tâm-Thân-Trí cho thấy một quá trình có tính trung gian, có điều kiện, chứ không phải là một sự xâm nhập trực tiếp và không qua bộ lọc.

Mục tiêu chính của báo cáo này là trình bày một mô hình Tâm-Thân-Trí được tinh chỉnh, trong đó đặc biệt nhấn mạnh vai trò trung gian và tích cực của Trí và Thân. Hai yếu tố này được xem như những “người gác cổng” và “bộ xử lý trung gian”, có nhiệm vụ tiếp nhận, phân tích, diễn giải, cảm nhận và chuyển hóa các Ngoại động lực trước khi chúng gây ảnh hưởng sâu rộng hơn đến Tâm (Đời sống nội tâm, cảm xúc, ý chí) và toàn bộ cấu trúc Tâm-Thân-Trí.

Để đạt được mục tiêu này, phương pháp luận của báo cáo sẽ dựa trên việc tổng hợp và phân tích một cách có hệ thống các nguồn tài liệu nghiên cứu đa dạng. Các nguồn này bao gồm triết lý dưỡng sinh và y học cổ truyền (YHCT) Việt Nam, vốn chứa đựng những hiểu biết sâu sắc về sự hài hòa của con người 1; các khái niệm và mô hình từ hệ thống EhumaH, một cách tiếp cận hiện đại về sức khỏe toàn diện và hạnh phúc bền vững 3; các lý thuyết tâm lý học hiện đại, đặc biệt là trong lĩnh vực động lực, nhận thức và tương tác tâm-thân 5; cùng với các quan điểm triết học Đông phương và Tây phương liên quan đến mối quan hệ phức tạp giữa Tâm, Thân và Trí.7

Việc hiểu rõ hơn về cơ chế tương tác này mang một ý nghĩa quan trọng. Nó không chỉ làm phong phú thêm nền tảng lý thuyết về cấu trúc và hoạt động của con người mà còn mở ra những ứng dụng thực tiễn giá trị. Nếu Trí và Thân thực sự đóng vai trò trung gian trong việc xử lý Ngoại động lực, thì khả năng tự điều chỉnh và chủ động của cá nhân trong việc đối mặt với các yếu tố bên ngoài được nâng cao. Điều này có nghĩa là việc rèn luyện, tu dưỡng Trí và Thân trở nên cực kỳ quan trọng để tối ưu hóa quá trình tương tác này. Hơn nữa, mô hình cập nhật này có thể giúp giải thích một cách thuyết phục hơn tại sao cùng một Ngoại động lực lại có thể gây ra những tác động rất khác nhau lên những cá nhân khác nhau; sự khác biệt này có thể nằm ở chính năng lực và trạng thái của Trí và Thân của mỗi người khi tiếp nhận và xử lý những yếu tố đó. Từ đó, báo cáo này hy vọng đóng góp vào việc xây dựng các phương pháp can thiệp hiệu quả hơn, hướng đến việc nâng cao sức khỏe toàn diện, thúc đẩy sự phát triển cá nhân và kiến tạo một cuộc sống hài hòa, ý nghĩa hơn.

Phần 2: Giải cấu trúc Bộ ba Tâm-Thân-Trí: Các Thành tố Cốt lõi và Tương quan

Để hiểu rõ cơ chế tác động của Ngoại động lực lên cấu trúc Tâm-Thân-Trí thông qua vai trò trung gian của Trí và Thân, trước hết cần làm sáng tỏ định nghĩa, đặc điểm và vai trò của từng thành tố cốt lõi này. Phần này sẽ giải cấu trúc bộ ba Tâm, Thân, Trí, dựa trên sự tổng hợp các quan điểm từ y học cổ truyền Việt Nam, triết lý EhumaH, và các lý thuyết tâm lý học, triết học liên quan.

2.1. Tâm: Từ Truyền thống đến Hiện đại

Trong tư tưởng truyền thống Việt Nam, “Tâm” (心) là một khái niệm đa diện và trung tâm. YHCT và các phương pháp dưỡng sinh đều coi trọng việc “Dưỡng Tâm”, xem đây là cảnh giới cao nhất của quá trình tu dưỡng sức khỏe và tinh thần.2 Tâm không chỉ đơn thuần là trái tim vật lý mà còn là trung tâm của mọi cảm xúc, tinh thần và ý thức. Một trong những luận điểm quan trọng của YHCT là “Tâm tàng Thần”, nghĩa là Tâm là nơi chứa đựng, nuôi dưỡng Thần (bao gồm tinh thần, ý chí, sự sáng suốt).10 Do đó, sự an ổn của Tâm có ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến sức khỏe thể chất, được đúc kết qua câu nói “Tâm an thì thân khỏe”.9 Khi Tâm ổn định, khí huyết trong cơ thể sẽ lưu thông hòa暢, tạo nền tảng cho một cơ thể khỏe mạnh.2 Các phương pháp Dưỡng Tâm trong dưỡng sinh Đông y nhằm mục đích giúp con người cảm nhận vạn vật, ổn định tinh thần, kiểm soát cảm xúc, từ đó đạt được trạng thái thư thái và an lạc.1 Triết học Việt Nam cũng đề cao vai trò của Tâm, thể hiện qua tinh thần khoan hòa trong đời sống và tư tưởng “phản thân” (quay về quán chiếu chính mình) như một đức hạnh căn cốt.11

Trong hệ thống tư tưởng của EhumaH, “Tâm EhumaH” được định nghĩa như một thành tố gốc rễ, liên kết chặt chẽ với khái niệm “Hạnh Phúc Bền Vững (HPBV)”. Tâm bao gồm Nhân sinh quan (cách nhìn về cuộc đời), Nội động lực (động lực từ bên trong), hệ giá trị cốt lõi, tư tưởng và triết lý sống của một cá nhân.3 Đây được xem là trung tâm điều khiển, nơi chứa đựng những giá trị và động lực sâu xa nhất, định hướng cho toàn bộ hành vi và nhận thức. Quan điểm “Tâm đúng dẫn tới Trí đúng và Thân đúng” 3 của EhumaH nhấn mạnh vai trò khởi nguồn và chi phối của Tâm. Mục tiêu của việc “tu Tâm” là thấu hiểu những ràng buộc bên trong và bên ngoài để đạt được sự tự do, độc lập và làm chủ “vũ trụ bản thân”.4

Đối chiếu với các khái niệm trong tâm lý học và triết học Tây phương, Tâm có thể tương ứng với các thuật ngữ như “mind” (tâm trí), “consciousness” (ý thức), “inner life” (đời sống nội tâm), “emotions” (cảm xúc), và “value system” (hệ thống giá trị). Các lý thuyết về tâm trí vô thức, chẳng hạn như của Sigmund Freud, cũng chỉ ra sự tồn tại của một tầng sâu trong Tâm, chứa đựng những yếu tố ẩn giấu nhưng lại có sức ảnh hưởng mạnh mẽ đến suy nghĩ và hành vi của con người.12 Một điểm đáng lưu ý là quan niệm “Tâm tàng Thần” và “Thần thống soái tinh khí” trong YHCT 10 cho thấy Tâm không phải là một thực thể thụ động, chỉ đơn thuần phản ứng với các kích thích từ bên ngoài. Ngược lại, nó mang yếu tố chủ động, có năng lực định hướng và điều khiển. “Thần” được sinh ra từ tinh khí nhưng lại có khả năng làm chủ sự vận dụng của tinh khí, và “Thần” này cư ngụ trong Tâm. Điều này ngụ ý rằng khi Ngoại động lực (sau khi đã được Trí và Thân xử lý) tác động đến Tâm, nó sẽ tương tác với cái “Thần” đang được Tâm nuôi dưỡng. Do đó, trạng thái nội tại của Tâm và “Thần” sẽ quyết định cách thức Tâm phản ứng lại với những ảnh hưởng này.

2.2. Thân: Nền tảng Trải nghiệm và Vật chất

“Thân” (身) trong mô hình Tâm-Thân-Trí chủ yếu đề cập đến cơ thể vật lý, là nền tảng vật chất cho sự sống và mọi trải nghiệm. Theo quan điểm của YHCT và dưỡng sinh Việt Nam, Thân là nơi Khí huyết lưu thông, và sức khỏe của Thân phụ thuộc mật thiết vào sự cân bằng của Âm-Dương và sự hài hòa của Ngũ Hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ) tương ứng với các tạng phủ trong cơ thể.1 Các phương pháp dưỡng sinh cổ truyền như châm cứu, xoa bóp bấm huyệt, khí công, thái cực quyền đều tác động trực tiếp lên Thân nhằm mục đích điều hòa khí huyết, thông kinh hoạt lạc, từ đó tăng cường sức khỏe và phòng chống bệnh tật.14 Lương y Nguyễn Hữu Khai còn nhấn mạnh khái niệm “cửu khiếu” (hai mắt, hai mũi, hai tai, miệng, đường tiểu, đường đại tiện) là chín lỗ hổng, cửa ngõ quan trọng của Thân giao tiếp với môi trường bên ngoài, và cũng là nơi dễ bị các yếu tố ngoại tà xâm nhập.18

Trong hệ thống của EhumaH, “Thân EhumaH” là một trong ba trụ cột không thể thiếu của sức khỏe toàn diện, cần được chăm sóc và rèn luyện song song với Tâm và Trí.3 Các bài tập Thân-Tâm-Trí được đề xuất nhằm mục đích duy trì sự khỏe mạnh và cân bằng của cơ thể vật lý.3

Kết nối với các lý thuyết hiện đại, Thân không chỉ đơn thuần là một thực thể sinh học. Nó còn là nơi diễn ra các trải nghiệm cảm giác-vận động, đóng vai trò trung tâm trong các lý thuyết về nhận thức hiện thân (embodied cognition).19 Theo đó, cơ thể, với các đặc điểm cấu trúc và khả năng tương tác với môi trường, không chỉ tiếp nhận thông tin một cách thụ động mà còn chủ động định hình các quá trình nhận thức và hiểu biết của chúng ta về thế giới. Trạng thái của Thân, từ sức khỏe tổng quát đến những cảm giác cụ thể, đều có thể ảnh hưởng đến tâm trạng và tư duy.

2.3. Trí: Cổng Nhận thức và Tương tác

“Trí” (智) trong mô hình Tâm-Thân-Trí đề cập đến năng lực nhận thức, trí tuệ, sự hiểu biết và khả năng tương tác với thế giới một cách có ý thức. Trong nhiều văn bản YHCT cổ truyền, khái niệm “Trí” không luôn được tách bạch rõ ràng như “Tâm” hay “Thân”, mà thường được tích hợp trong các chức năng của “Thần” (ví dụ, “Thần minh” – sự sáng suốt, tỉnh táo của tinh thần) hoặc là một khía cạnh của “Tâm” (ví dụ, “Tâm chủ thần minh” – Tâm làm chủ sự sáng suốt, nhận biết). Tuy nhiên, vai trò của nhận thức và hiểu biết là không thể phủ nhận trong việc duy trì sức khỏe và sự cân bằng.

Quan điểm của EhumaH đã làm rõ hơn vai trò của Trí như một thành tố độc lập và quan trọng. “Trí EhumaH” được mô tả bao gồm vũ trụ quan (cách nhìn về vũ trụ) và thế giới quan (cách nhìn về thế giới), đóng vai trò như một “vỏ bọc tương tác” cho Tâm.3 Trí thực hiện các chức năng thiết yếu như kết nối, nhận thức, phản ánh và tương tác với thế giới bên ngoài. Khái niệm “Tâm trí đúng” 3 trong EhumaH chỉ trạng thái mà Tâm và Trí hoạt động một cách hài hòa, chính xác, giúp con người đưa ra những quyết định và hành động phù hợp. Việc EhumaH tách bạch và định nghĩa rõ ràng “Trí” có thể xem là một bước phát triển quan trọng, giúp phân tích sâu hơn các chức năng nhận thức cụ thể, đặc biệt là khi xem xét cách Ngoại động lực được “hiểu” và “diễn giải”. Vai trò “vỏ bọc tương tác” của Trí gợi ý rằng Trí không chỉ đơn thuần là “biết” hay “hiểu” một cách thụ động, mà còn chủ động “tương tác” – tức là có sự trao đổi hai chiều, có khả năng định hình cách thế giới được cảm nhận và cách cá nhân phản ứng lại.

Trong tâm lý học nhận thức và triết học Tây phương, Trí tương ứng với các chức năng nhận thức (cognition) như tri giác, chú ý, trí nhớ, tư duy, giải quyết vấn đề, cũng như trí tuệ (intellect) và lý trí (reason). Các lý thuyết về tâm trí 7 và sự phát triển nhận thức 23 cung cấp nhiều hiểu biết sâu sắc về bản chất và hoạt động của Trí.

2.4. Tính Hỗ tương Cố hữu của Tâm-Thân-Trí

Một trong những đặc điểm nổi bật và xuyên suốt trong cả tư tưởng truyền thống lẫn các mô hình hiện đại là sự thừa nhận về tính thống nhất và tương tác không thể tách rời của Tâm, Thân và Trí. YHCT và các phương pháp dưỡng sinh Việt Nam luôn nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết giữa Tâm-Thân-Khí-Thần.2 Cổ nhân đã nhận thấy rằng “sinh lý và tâm lý của con người là có liên quan mật thiết với nhau” 2; một sự xáo trộn ở Tâm có thể biểu hiện ra bệnh tật ở Thân, và ngược lại, sự suy yếu của Thân cũng ảnh hưởng đến trạng thái tinh thần.

Tương tự, hệ thống EhumaH xem Tâm-Thân-Trí là một thể thống nhất, không thể tách rời, và mục tiêu là hướng đến “Sức khỏe chủ động toàn diện Tâm Thân Trí”.3 Sự cân bằng và hài hòa giữa ba yếu tố này là nền tảng cho Hạnh Phúc Bền Vững.

Các mô hình tâm lý học hiện đại như mô hình Sinh học-Tâm lý-Xã hội (Biopsychosocial Model) 28 và Lý thuyết Hệ thống Tổng quát (General Systems Theory) 31 cũng cung cấp những khung lý thuyết khoa học để hiểu rõ hơn về sự tương tác phức tạp và đa chiều này. Các mô hình này xem con người như một hệ thống mở, trong đó các yếu tố sinh học (Thân), tâm lý (Tâm, Trí) và xã hội (môi trường, Ngoại động lực) liên tục ảnh hưởng lẫn nhau, tạo nên một tổng thể năng động.

Dưới đây là bảng tổng quan về các khái niệm Tâm, Thân, và Trí:

Bảng 1: Tổng quan Khái niệm Tâm, Thân, và Trí

 

Thành tố	Đặc điểm Chính (Truyền thống Việt Nam & EhumaH)	Chức năng Chính	Tương đồng Tâm lý học/Triết học
Tâm	YHCT: Trung tâm cảm xúc, tinh thần, “tàng Thần”, quyết định sức khỏe (“Tâm an thân khỏe”). 2 EhumaH: Gốc rễ, Nhân sinh quan, Nội động lực, hệ giá trị cốt lõi, liên kết với HPBV. 4	YHCT: Chứa đựng và nuôi dưỡng Thần, điều khiển cảm xúc, ảnh hưởng khí huyết. EhumaH: Điều khiển, định hướng, tạo động lực từ bên trong.	Mind (tâm trí), consciousness (ý thức), emotions (cảm xúc), value system (hệ thống giá trị), unconscious mind (tâm trí vô thức). 12
Thân	YHCT: Cơ thể vật lý, nơi lưu thông khí huyết, chịu ảnh hưởng Âm-Dương, Ngũ Hành, “cửu khiếu”. 14 EhumaH: Một phần của bộ ba TTT, cần chăm sóc cho sức khỏe toàn diện. 3	YHCT: Nền tảng vật chất cho sự sống, biểu hiện sức khỏe. EhumaH: Thực thi hành động, trải nghiệm vật lý.	Body (cơ thể), physical health (sức khỏe thể chất), sensory-motor system (hệ thống cảm giác-vận động), embodied cognition. 19
Trí	YHCT: Thường tích hợp trong Tâm/Thần (sự sáng suốt, nhận biết). EhumaH: Vũ trụ quan, thế giới quan, “vỏ bọc tương tác” cho Tâm, thực hiện kết nối, nhận thức, phản ánh. 4	YHCT: Hỗ trợ Tâm trong việc nhận biết, phán đoán. EhumaH: Nhận thức, diễn giải, tương tác với thế giới, học hỏi, hình thành “Tâm trí đúng”.	Cognition (nhận thức), intellect (trí tuệ), reason (lý trí), learning (học hỏi), problem-solving (giải quyết vấn đề). 7

Bảng tổng hợp này giúp hệ thống hóa các định nghĩa và chức năng cơ bản của Tâm, Thân, Trí từ nhiều góc độ, tạo nền tảng vững chắc cho việc phân tích sâu hơn về vai trò trung gian của Trí và Thân trong việc xử lý Ngoại động lực, một khía cạnh sẽ được làm rõ trong các phần tiếp theo của báo cáo.

Phần 3: Ngoại Động Lực: Khái niệm hóa và Ảnh hưởng trong Bối cảnh Tâm-Thân-Trí

Sau khi đã giải cấu trúc các thành tố Tâm, Thân, và Trí, phần này sẽ tập trung vào việc xác định và làm rõ khái niệm “Ngoại động lực”. Việc hiểu đúng bản chất và các dạng thức của Ngoại động lực là rất quan trọng để có thể phân tích cách chúng tương tác với cấu trúc Tâm-Thân-Trí, đặc biệt là thông qua vai trò trung gian của Trí và Thân như đã được đề xuất.

3.1. Định nghĩa Ngoại Động Lực

Trong bối cảnh của yêu cầu cập nhật mô hình Tâm-Thân-Trí, “Ngoại động lực” (Extrinsic Motivation/External Forces) được hiểu là một thuật ngữ bao hàm tất cả những yếu tố, kích thích, áp lực, hoặc các dạng ảnh hưởng xuất phát từ môi trường bên ngoài cá nhân. Đây là những tác nhân không phải do bản thân cá nhân tự tạo ra từ bên trong (Nội động lực) mà đến từ thế giới khách quan xung quanh.

Khi đối chiếu với các lý thuyết về động lực trong tâm lý học, “Ngoại động lực” có sự tương đồng rõ rệt với khái niệm “extrinsic motivation” (động lực bên ngoài). Động lực bên ngoài được định nghĩa là những hành vi được thực hiện nhằm mục đích nhận được một điều gì đó từ người khác (ví dụ: phần thưởng, lời khen, sự công nhận) hoặc để tránh những kết quả tiêu cực (ví dụ: hình phạt, sự chỉ trích, áp lực xã hội).6 Lý thuyết Khuyến khích (Incentive Theory) trong tâm lý học cũng củng cố quan điểm này khi cho rằng hành vi của con người chủ yếu được thúc đẩy bởi các yếu tố bên ngoài; con người có xu hướng thực hiện các hoạt động nếu họ dự đoán sẽ nhận được một phần thưởng hoặc lợi ích nào đó sau khi hoàn thành.6

Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhận thấy là “Ngoại động lực” trong mô hình Tâm-Thân-Trí đang được xem xét có thể mang một ý nghĩa rộng hơn, không chỉ giới hạn ở các “phần thưởng” hay “hình phạt” cụ thể nhằm trực tiếp thúc đẩy một hành vi có mục tiêu rõ ràng. Nó có thể bao gồm cả những “lực lượng” (forces) hoặc “ảnh hưởng” (influences) đa dạng từ môi trường mà không nhất thiết ngay lập tức tạo ra một hành động cụ thể, nhưng vẫn âm thầm hoặc mạnh mẽ tác động đến trạng thái tổng thể của Tâm, Thân, và Trí. Ví dụ, điều kiện thời tiết khắc nghiệt, tiếng ồn từ môi trường, hoặc một thông tin bất ngờ trên truyền thông đều là các dạng Ngoại động lực có thể ảnh hưởng đến cảm xúc (Tâm), trạng thái sinh lý (Thân), hoặc cách nhìn nhận vấn đề (Trí), ngay cả khi chúng không trực tiếp “thúc đẩy” một hành vi cụ thể nào.

3.2. Các Dạng thức của Ngoại Động Lực

Ngoại động lực có thể biểu hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, tác động đến con người từ nhiều phương diện:

• Môi trường vật lý: Bao gồm các yếu tố tự nhiên như thời tiết (nắng, mưa, nóng, lạnh), không gian sống (chật chội, rộng rãi), chất lượng không khí, mức độ tiếng ồn, sự sẵn có của tài nguyên thiên nhiên. Những yếu tố này có thể trực tiếp ảnh hưởng đến cảm giác thoải mái, sức khỏe thể chất (Thân) và gián tiếp tác động đến tâm trạng (Tâm).
• Môi trường xã hội: Đây là một nguồn Ngoại động lực vô cùng phong phú, bao gồm các mối tương tác với gia đình, bạn bè, đồng nghiệp, và cộng đồng rộng lớn hơn. Các chuẩn mực xã hội, áp lực từ nhóm bạn, kỳ vọng văn hóa, sự hỗ trợ hoặc xung đột trong các mối quan hệ đều là những Ngoại động lực mạnh mẽ.5 Ví dụ, sự kỳ vọng của gia đình về thành công học tập có thể là một Ngoại động lực lớn đối với một học sinh.
• Thông tin và Tri thức từ bên ngoài: Quá trình giáo dục, các nội dung từ truyền thông đại chúng (sách báo, truyền hình, internet), các hệ tư tưởng, tôn giáo, triết lý sống được tiếp nhận từ bên ngoài đều là những dạng Ngoại động lực có khả năng định hình thế giới quan (Trí) và hệ giá trị (Tâm) của một cá nhân.
• Sự kiện cuộc sống: Những biến cố lớn hoặc nhỏ, mang tính tích cực hoặc tiêu cực, xảy ra trong cuộc đời mỗi người, như kết hôn, sinh con, mất người thân, thay đổi công việc, thành công hay thất bại trong một dự án, đều là những Ngoại động lực có sức ảnh hưởng đáng kể đến toàn bộ cấu trúc Tâm-Thân-Trí.
• Các yếu tố kinh tế, chính trị, văn hóa: Bối cảnh kinh tế (nghèo đói, thịnh vượng), sự ổn định chính trị, các giá trị văn hóa chủ đạo trong xã hội đều tạo ra những Ngoại động lực có tính hệ thống, ảnh hưởng đến cơ hội phát triển, cảm giác an toàn, và cách nhìn nhận cuộc sống của cá nhân.

Một khía cạnh cần được làm rõ là Ngoại động lực không nhất thiết luôn mang tính tiêu cực hoặc gây xáo trộn. Chúng có thể mang tính xây dựng (ví dụ, một lời khen ngợi, một cơ hội học tập mới, sự hỗ trợ từ cộng đồng), mang tính phá hoại (ví dụ, một lời chỉ trích cay nghiệt, một môi trường độc hại, một sự kiện sang chấn), hoặc trung tính (ví dụ, một thông tin khách quan). Cách mà Trí và Thân của cá nhân xử lý những dạng Ngoại động lực khác nhau này sẽ quyết định tác động cuối cùng của chúng lên hệ thống Tâm-Thân-Trí. Ví dụ, cùng một thử thách (Ngoại động lực), Trí có thể diễn giải đó là một cơ hội để phát triển thay vì một mối đe dọa, từ đó tạo ra những phản ứng khác biệt ở Tâm và Thân.

Hơn nữa, ranh giới giữa “ngoại” và “nội” không phải lúc nào cũng cố định. Một số yếu tố ban đầu là ngoại sinh, sau một quá trình tiếp nhận, xử lý và chấp nhận (thông qua Trí và trải nghiệm của Thân), có thể được nội tâm hóa (internalized) và trở thành một phần không thể tách rời của hệ thống giá trị, niềm tin hoặc thói quen của cá nhân. Khi đó, chúng có thể chuyển hóa thành hoặc ảnh hưởng mạnh mẽ đến Nội động lực, chi phối hành vi từ bên trong. Quá trình nội tâm hóa này là một minh chứng cho sự tương tác năng động giữa cá nhân và môi trường, và vai trò then chốt của Trí và Thân trong quá trình đó.

Phần 4: Giao diện Trung gian: Cách Trí và Thân Xử lý Ngoại Động Lực

Luận điểm trung tâm của báo cáo này, dựa trên yêu cầu cập nhật, là Ngoại động lực không tác động một cách trực tiếp và thuần túy lên cấu trúc Tâm-Thân-Trí, mà phải thông qua một “giao diện trung gian” bao gồm Trí và Thân. Phần này sẽ phân tích chi tiết vai trò của Trí và Thân như những bộ lọc, bộ xử lý và kênh dẫn truyền, qua đó làm biến đổi hoặc định hình Ngoại động lực trước khi chúng ảnh hưởng sâu hơn.

4.1. Vai trò của Trí: Nhận thức, Diễn giải và Lọc lựa

Trí, với tư cách là năng lực nhận thức và trí tuệ, đóng một vai trò then chốt và chủ động trong việc xử lý Ngoại động lực. Quá trình này bao gồm nhiều giai đoạn phức tạp:

• Tiếp nhận và Xử lý Thông tin Ban đầu: Trí là nơi đầu tiên tiếp nhận các thông tin và tín hiệu từ thế giới bên ngoài, phần lớn thông qua các giác quan của Thân. Các quá trình nhận thức cơ bản như chú ý (attention), tri giác (perception), và trí nhớ (memory) được kích hoạt để “ghi nhận” sự hiện diện và các đặc điểm của Ngoại động lực.7 Ví dụ, khi đối mặt với một tình huống mới, Trí sẽ huy động khả năng chú ý để thu thập thông tin, tri giác để nhận diện các yếu tố quan trọng, và truy xuất trí nhớ về các kinh nghiệm tương tự.
• Diễn giải và Gán Ý nghĩa (Cognitive Appraisal): Đây là một bước cực kỳ quan trọng. Trí không chỉ ghi nhận thông tin một cách thụ động như một chiếc máy ảnh, mà còn chủ động diễn giải, đánh giá và gán ý nghĩa cho các Ngoại động lực đó. Quá trình này chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi thế giới quan, hệ thống niềm tin, các giá trị cốt lõi, và những kinh nghiệm đã tích lũy trong quá khứ (vốn được lưu trữ trong Tâm và được Trí truy cập để tham chiếu).4 Chẳng hạn, cùng một lời phê bình (Ngoại động lực), Trí của một người có thể diễn giải đó là một sự công kích cá nhân, gây tổn thương, trong khi Trí của một người khác, với một thế giới quan và kinh nghiệm khác, lại có thể xem đó là một góp ý mang tính xây dựng, một cơ hội để cải thiện. Sự diễn giải này sẽ quyết định bản chất của “tín hiệu” được truyền tiếp đến Tâm.
• Lọc lựa và Ra Quyết định Sơ bộ: Dựa trên kết quả của quá trình diễn giải và gán ý nghĩa, Trí thực hiện chức năng lọc lựa thông tin và có thể đưa ra những quyết định sơ bộ về cách phản ứng với Ngoại động lực: chấp nhận nó, từ chối, phớt lờ, tìm cách thay đổi nó, hoặc tìm kiếm thêm thông tin. Trí hoạt động như một “bộ lọc thông minh”, quyết định xem Ngoại động lực nào cần được ưu tiên xử lý, và mức độ ảnh hưởng của nó đến hệ thống nội tại.7
• Hình thành “Tâm trí đúng”: Theo quan điểm của EhumaH, khi Trí hoạt động một cách sáng suốt, khách quan, dựa trên hiểu biết đúng đắn và hài hòa với các giá trị cốt lõi của Tâm, nó sẽ giúp hình thành nên “Tâm trí đúng”.3 Một “Tâm trí đúng” có khả năng xử lý Ngoại động lực một cách hiệu quả, mang tính xây dựng, giảm thiểu những tác động tiêu cực và tối đa hóa những cơ hội học hỏi, phát triển.

4.2. Vai trò của Thân: Trải nghiệm Cảm giác-Vận động và Phản hồi Sinh lý

Thân, với tư cách là cơ thể vật lý và hệ thống cảm giác, cũng đóng một vai trò không thể thiếu và mang tính tương tác cao trong việc trung gian hóa Ngoại động lực:

• Cổng vào Cảm giác Trực tiếp: Thân, thông qua các giác quan (mắt, tai, mũi, lưỡi, da – tương ứng với “cửu khiếu” trong YHCT 18), là cửa ngõ đầu tiên và trực tiếp nhất tiếp xúc với nhiều loại Ngoại động lực từ môi trường vật lý như nhiệt độ, âm thanh, ánh sáng, mùi vị, va chạm. Những cảm giác thô này được truyền đến hệ thần kinh và sau đó đến Trí để được nhận diện và xử lý sâu hơn.
• Phản ứng Sinh lý Tự động và Tức thời: Nhiều Ngoại động lực, đặc biệt là những tín hiệu mang tính đe dọa hoặc bất ngờ, có thể kích hoạt các phản ứng sinh lý tự động trong Thân trước cả khi Trí có đủ thời gian để phân tích và diễn giải một cách đầy đủ. Ví dụ, phản ứng “chiến đấu hoặc bỏ chạy” (fight-or-flight response) làm tim đập nhanh, hơi thở gấp, cơ bắp căng cứng khi đối mặt với nguy hiểm là một minh chứng rõ ràng.37 Những phản ứng sinh lý này của Thân không chỉ là kết quả mà còn trở thành một nguồn thông tin đầu vào quan trọng cho Trí và Tâm, ảnh hưởng đến cách chúng đánh giá và cảm nhận tình huống.
• Trí tuệ Hiện thân (Embodied Cognition) và Vai trò Chủ động của Thân: Thân không chỉ là một bộ phận tiếp nhận thụ động. Các lý thuyết về nhận thức hiện thân (embodied cognition) cho thấy rằng trạng thái của Thân, các tư thế, chuyển động, và sự tương tác vật lý của nó với môi trường có ảnh hưởng ngược trở lại, định hình cách Trí nhận thức, xử lý thông tin và đưa ra quyết định.19 Ngoại động lực không chỉ được “thấy” hay “nghe” mà còn được “cảm nhận” và “hiểu” một phần thông qua chính trải nghiệm của Thân. Ví dụ, một không gian làm việc chật chội (Ngoại động lực) có thể được Thân cảm nhận là tù túng, ngột ngạt, và cảm giác này từ Thân sẽ ảnh hưởng đến trạng thái tâm lý (Tâm có thể cảm thấy lo âu, bức bối) và cách Trí đánh giá về môi trường làm việc đó.
• Kênh Biểu hiện và Hành động Đáp trả: Sau khi Ngoại động lực đã được Trí và Thân xử lý ở một mức độ nào đó, Thân cũng chính là kênh để biểu hiện các phản ứng ra bên ngoài thông qua nét mặt, cử chỉ, lời nói và các hành động cụ thể (ví dụ: chạy trốn khỏi nguy hiểm, tìm kiếm sự giúp đỡ, hoặc đối mặt giải quyết vấn đề). Những hành động này của Thân, đến lượt nó, lại có thể tạo ra những Ngoại động lực mới cho những người xung quanh hoặc cho chính bản thân cá nhân trong các tương tác tiếp theo.

Một điểm cần nhấn mạnh là sự tương tác giữa Trí và Thân trong việc xử lý Ngoại động lực không phải là một quá trình tuần tự, một chiều cứng nhắc (ví dụ: Thân cảm nhận rồi mới đến Trí xử lý). Thay vào đó, đây là một quá trình tương tác động, diễn ra song song và có nhiều vòng lặp phản hồi phức tạp. Phản ứng tức thời của Thân có thể cung cấp thông tin nhanh chóng cho Trí để đánh giá, và ngược lại, sự diễn giải của Trí có thể điều chỉnh hoặc tăng cường các phản ứng của Thân. Ví dụ, khi nghe một tiếng động lớn bất ngờ (Ngoại động lực), Thân có thể phản ứng bằng cách giật mình (phản ứng sinh lý). Trí sau đó nhanh chóng đánh giá bối cảnh, truy xuất kinh nghiệm để xác định xem tiếng động đó có nguy hiểm hay không. Nếu Trí xác định đó chỉ là một vật rơi bình thường, nó có thể gửi tín hiệu “giảm báo động” xuống Thân, giúp cơ thể thư giãn trở lại. Ngược lại, nếu Trí diễn giải đó là một dấu hiệu nguy hiểm tiềm tàng, nó sẽ tiếp tục duy trì hoặc thậm chí tăng cường các phản ứng của Thân (như tim đập nhanh, cơ bắp sẵn sàng hành động), chuẩn bị cho các hành vi đối phó. Đây là một vòng lặp tương tác liên tục và nhanh chóng.

Quan trọng hơn, Ngoại động lực khi đi qua “giao diện trung gian” Trí và Thân không chỉ đơn thuần được “truyền dẫn” một cách nguyên vẹn mà còn có khả năng được “biến đổi” (transformed). Bản chất và mức độ của sự biến đổi này phụ thuộc rất lớn vào trình độ phát triển, sự rèn luyện, trạng thái sức khỏe và mức độ hài hòa của chính Trí và Thân. Nếu Trí có những thành kiến, những khuôn mẫu tư duy tiêu cực, hoặc nếu Thân đang trong trạng thái yếu đuối, mệt mỏi, thì cùng một Ngoại động lực có thể bị diễn giải sai lệch, gây ra những phản ứng tiêu cực thái quá cho Tâm. Ngược lại, một Trí sáng suốt, được rèn luyện khả năng phân tích khách quan, cùng với một Thân khỏe mạnh, dẻo dai, có thể giúp “chuyển hóa” một Ngoại động lực mang tính thách thức hoặc tiêu cực thành một bài học kinh nghiệm quý báu, một động lực để thay đổi và phát triển. Ví dụ, một lời chỉ trích (Ngoại động lực) có thể được một Trí chưa trưởng thành và một Thân đang căng thẳng diễn giải thành sự công kích cá nhân, dẫn đến cảm xúc tức giận, tự ti (Tâm) và các phản ứng phòng thủ hoặc né tránh (Thân). Nhưng cũng lời chỉ trích đó, khi được một Trí trưởng thành, có khả năng tự phản tư, và một Thân thư thái tiếp nhận, có thể được phân tích, lọc lựa để tìm ra những điểm hợp lý, từ đó giúp cá nhân cải thiện bản thân.

Trong YHCT, vai trò của “Khí” có thể được xem như một yếu tố năng lượng vi tế, kết nối và điều hòa sự tương tác phức tạp giữa Thân và Trí trong quá trình xử lý Ngoại động lực. Sự lưu thông thông suốt và đầy đủ của Khí được cho là ảnh hưởng đến cả sức khỏe thể chất của Thân (bao gồm chức năng của các tạng phủ, sự mạnh mẽ của cơ bắp) và sự minh mẫn, sáng suốt của tinh thần (liên quan đến Trí).14 Nếu dòng chảy của Khí bị tắc nghẽn hoặc suy yếu (có thể do các yếu tố Ngoại động lực như stress, môi trường độc hại, hoặc do các yếu tố Nội sinh như cảm xúc tiêu cực kéo dài), cả Thân và Trí đều bị ảnh hưởng, từ đó làm suy giảm khả năng xử lý hiệu quả các Ngoại động lực tiếp theo. Các phương pháp dưỡng sinh như Khí công, Thái cực quyền 15 chính là nhằm mục đích điều hòa và tăng cường Khí, qua đó củng cố năng lực của cả Thân và Trí trong việc tương tác với thế giới.

Phần 5: Mô hình Cập nhật: Tác động của Ngoại Động Lực lên Cấu trúc Tâm-Thân-Trí thông qua Trí và Thân

Sau khi Ngoại động lực đã đi qua “giao diện trung gian” là Trí và Thân, nơi chúng được nhận thức, cảm nhận, diễn giải và có thể cả biến đổi, “sản phẩm” của quá trình này sẽ tiếp tục tác động lên toàn bộ cấu trúc Tâm-Thân-Trí. Phần này sẽ trình bày chi tiết mô hình tương tác mới, làm rõ cơ chế và những ảnh hưởng đa chiều này.

5.1. Cơ chế Tác động Đa chiều

Tác động của Ngoại động lực (đã qua xử lý) lên hệ thống Tâm-Thân-Trí không phải là một dòng chảy đơn giản, một chiều từ ngoài vào trong. Thay vào đó, đây là một mạng lưới tương tác phức tạp và đa chiều. “Sản phẩm” từ quá trình trung gian của Trí và Thân – có thể là một thông tin đã được gán một ý nghĩa cụ thể, một trạng thái cảm xúc sơ khởi được hình thành, hoặc một loạt các phản ứng sinh lý đang diễn ra – sẽ lan tỏa và gây ảnh hưởng đồng thời hoặc nối tiếp lên cả ba thành tố của hệ thống: Tâm, Thân, và chính Trí (trong các vòng lặp tiếp theo).

Mỗi thành phần trong bộ ba này không chỉ bị ảnh hưởng mà còn chủ động ảnh hưởng ngược lại các thành phần khác. Ví dụ, một cảm xúc mạnh mẽ ở Tâm có thể thay đổi cách Trí diễn giải các thông tin mới, hoặc gây ra những biến đổi sinh lý rõ rệt ở Thân. Tương tự, một thay đổi trong trạng thái thể chất của Thân có thể ảnh hưởng đến tâm trạng và khả năng tập trung của Trí. Các mô hình lý thuyết hiện đại như Lý thuyết Hệ thống Tổng quát (General Systems Theory) 31 và Mô hình Sinh học-Tâm lý-Xã hội (Biopsychosocial Model) 28 cung cấp những khung khái niệm hữu ích để mô tả sự phức tạp và tính tương tác động của hệ thống này. Chúng nhấn mạnh rằng con người là một hệ thống mở, liên tục trao đổi và tương tác với môi trường, và các yếu tố bên trong hệ thống (Tâm, Thân, Trí) cũng liên tục điều chỉnh lẫn nhau.

5.2. Ảnh hưởng lên Tâm: Điều chỉnh Cảm xúc và Niềm tin Cốt lõi

Những diễn giải và ý nghĩa mà Trí đã gán cho Ngoại động lực, kết hợp với các trạng thái cảm giác và phản ứng sinh lý từ Thân, sẽ trực tiếp tham gia vào việc hình thành, điều chỉnh hoặc củng cố các trạng thái cảm xúc của Tâm.1 Ví dụ, nếu Trí diễn giải một thất bại trong công việc (Ngoại động lực) là một bằng chứng cho sự kém cỏi của bản thân, và đồng thời Thân cảm thấy mệt mỏi, kiệt sức sau nỗ lực đó, thì Tâm sẽ có khả năng cao trải qua các cảm xúc tiêu cực như buồn bã, thất vọng, tự ti. Ngược lại, nếu Trí nhìn nhận thất bại đó như một bài học kinh nghiệm và Thân vẫn duy trì được sự năng động, Tâm có thể cảm thấy quyết tâm hơn.

Sự lặp đi lặp lại của các trải nghiệm tương tự, khi Ngoại động lực liên tục được Trí và Thân xử lý theo một khuôn mẫu nhất quán, có thể dẫn đến việc củng cố hoặc thậm chí thay đổi các niềm tin cốt lõi, hệ thống giá trị và nhân sinh quan vốn được cho là trú ngụ và hình thành trong Tâm.4 Chẳng hạn, nhiều lần thành công (Ngoại động lực) được Trí ghi nhận và Thân trải nghiệm sự hứng khởi có thể củng cố niềm tin vào năng lực bản thân (Tâm). Ngược lại, những trải nghiệm tiêu cực lặp đi lặp lại có thể làm xói mòn sự tự tin và hình thành những niềm tin giới hạn.

Sự mất cân bằng trong hệ thống Tâm-Thân-Trí do tác động của Ngoại động lực (đã qua xử lý) có thể dẫn đến trạng thái “Tâm và thần bất an, tính tình bồn chồn”, được YHCT xem là một trong những nguyên nhân chính gây ra bệnh tật.2 Ngược lại, khi Ngoại động lực được Trí và Thân xử lý một cách tích cực và mang tính xây dựng, Tâm có thể đạt được trạng thái “ổn định thì khí hòa”, “tinh thần luôn thư thái, an lạc”, tạo nền tảng cho sức khỏe và hạnh phúc.1

5.3. Ảnh hưởng lên Thân: Biến đổi Sinh lý và Hành vi

Các trạng thái cảm xúc và nhận thức (là kết quả của sự tương tác giữa Ngoại động lực với Trí và Tâm) sẽ không chỉ dừng lại ở mức độ tinh thần mà còn gây ra những thay đổi sinh lý cụ thể trong Thân. Ví dụ, sự lo âu hoặc căng thẳng kéo dài ở Tâm (do Trí liên tục diễn giải các Ngoại động lực là mối đe dọa) có thể dẫn đến việc giải phóng các hormone stress như cortisol, làm tăng nhịp tim, huyết áp, và về lâu dài có thể làm suy yếu hệ miễn dịch, tăng nguy cơ mắc các bệnh lý tim mạch, tiêu hóa.9 Những thay đổi này có thể diễn ra ở cấp độ cấp tính (như phản ứng stress tức thời) hoặc trở thành mãn tính nếu Ngoại động lực và cách xử lý nó kéo dài.

Hành vi của Thân cũng bị điều chỉnh một cách trực tiếp. Quyết định hành động (hoặc không hành động) để đối phó với Ngoại động lực được hình thành dựa trên sự đánh giá của Trí và trạng thái cảm xúc của Tâm, và sau đó được Thân thực thi. Ví dụ, nếu Tâm cảm thấy sợ hãi và Trí đánh giá tình huống là nguy hiểm thực sự, Thân sẽ có những hành vi như bỏ chạy, tìm nơi ẩn nấp, hoặc tự vệ. Nếu Tâm cảm thấy tự tin và Trí nhận thấy cơ hội, Thân có thể thực hiện những hành động mang tính tiếp cận, khám phá.

5.4. Ảnh hưởng lên Trí: Phát triển Nhận thức và Thích ứng

Quá trình tương tác với Ngoại động lực, sau khi đã được Trí và Thân trung gian hóa, không chỉ tác động đến Tâm và Thân mà còn quay trở lại ảnh hưởng đến chính Trí. Mỗi kinh nghiệm đối phó với Ngoại động lực, dù kết quả là thành công hay thất bại, đều trở thành một nguồn dữ liệu quý giá cho Trí. Trí sẽ học hỏi từ những kinh nghiệm này, điều chỉnh các mô hình nhận thức hiện có, phát triển các chiến lược giải quyết vấn đề mới, và nâng cao khả năng thích ứng trong tương lai.5

Sự phản hồi từ kết quả của các hành động (do Thân thực hiện để ứng phó với Ngoại động lực) giúp Trí đánh giá lại tính hiệu quả của các diễn giải và quyết định đã đưa ra trước đó. Nếu một chiến lược đối phó mang lại kết quả tích cực, Trí có xu hướng củng cố và tái sử dụng chiến lược đó. Nếu kết quả tiêu cực, Trí có thể sẽ tìm cách điều chỉnh hoặc thay thế bằng một chiến lược khác.

Qua thời gian, sự tương tác lặp đi lặp lại với các Ngoại động lực (đã được Trí và Thân xử lý) góp phần quan trọng vào sự phát triển (hoặc trong một số trường hợp là suy thoái) của năng lực trí tuệ, khả năng nhận thức, sự linh hoạt trong tư duy và sự trưởng thành chung về mặt nhận thức của cá nhân.

5.5. Vòng lặp Phản hồi và Ảnh hưởng Tương hỗ (Feedback Loops)

Toàn bộ hệ thống Tâm-Thân-Trí, trong quá trình tương tác với Ngoại động lực, hoạt động dựa trên các vòng lặp phản hồi (feedback loops) liên tục và phức tạp.31 Các vòng lặp này có thể mang tính ổn định hoặc thay đổi hệ thống:

• Vòng lặp phản hồi tiêu cực (Negative Feedback Loop – hướng đến sự ổn định): Khi một Ngoại động lực (đã qua xử lý) gây ra sự mất cân bằng trong hệ thống Tâm-Thân-Trí, vòng lặp này sẽ được kích hoạt để điều chỉnh, đưa hệ thống trở lại trạng thái cân bằng hoặc ổn định trước đó (homeostasis). Ví dụ, khi làm việc quá sức (Ngoại động lực) dẫn đến cảm giác mệt mỏi ở Thân và căng thẳng ở Tâm, Trí có thể nhận diện tín hiệu này và đưa ra quyết định cần nghỉ ngơi. Hành động nghỉ ngơi (Thân) sẽ giúp Tâm thư giãn và Thân phục hồi, đưa hệ thống trở lại trạng thái cân bằng.
• Vòng lặp phản hồi tích cực (Positive Feedback Loop – hướng đến sự thay đổi hoặc leo thang): Trong vòng lặp này, một phản ứng ban đầu của hệ thống đối với Ngoại động lực sẽ được khuếch đại, dẫn đến sự thay đổi lớn hơn hoặc thậm chí là sự leo thang của một trạng thái nào đó. Ví dụ, một suy nghĩ tiêu cực ban đầu của Trí về một lời nhận xét (Ngoại động lực) có thể dẫn đến cảm xúc buồn bã, tự ti ở Tâm. Cảm xúc này lại gây ra các triệu chứng ở Thân như mất ngủ, mệt mỏi, chán ăn. Trạng thái mệt mỏi của Thân lại càng củng cố thêm những suy nghĩ tiêu cực của Trí (“Tôi thật vô dụng, không làm được gì cả”), tạo thành một vòng xoáy đi xuống, làm trầm trọng thêm vấn đề. Ngược lại, một diễn giải tích cực ban đầu của Trí có thể tạo ra một vòng xoáy đi lên: cảm xúc tích cực ở Tâm, năng lượng dồi dào ở Thân, và sự tự tin ngày càng tăng của Trí.

Điều quan trọng là mô hình cập nhật này cho thấy “Tâm” không phải là điểm cuối cùng, hoàn toàn thụ động tiếp nhận các tác động. Trạng thái của Tâm, vốn được hình thành từ những trải nghiệm trước đó và quá trình tu dưỡng, cũng có thể chủ động ảnh hưởng ngược lại đến cách Trí và Thân xử lý các Ngoại động lực mới trong tương lai. Một Tâm đã được “dưỡng” tốt, có một nền tảng vững chắc về giá trị, niềm tin tích cực và khả năng điều hòa cảm xúc 1, sẽ tạo điều kiện cho Trí có xu hướng diễn giải các Ngoại động lực một cách lạc quan và mang tính xây dựng hơn, đồng thời giúp Thân có khả năng phục hồi tốt hơn sau những căng thẳng. Quan điểm “Tâm là gốc của bệnh” 9 cũng có thể được hiểu theo nghĩa này: trạng thái nền tảng của Tâm ảnh hưởng đến toàn bộ quá trình tương tác và xử lý Ngoại động lực của hệ thống Tâm-Thân-Trí.

Hơn nữa, vai trò của “Nội động lực” (Intrinsic Motivation), vốn được cho là xuất phát từ những giá trị, đam mê, và mục đích sâu xa của Tâm 4, trở nên cực kỳ quan trọng trong mô hình này. Một Nội động lực mạnh mẽ có thể là yếu tố quyết định cách Trí “chọn” để diễn giải một Ngoại động lực (ví dụ, xem một thử thách là cơ hội hay mối đe dọa) và cách Thân “chọn” để phản ứng (ví dụ, kiên trì đối mặt hay né tránh). Nếu một người có Nội động lực mạnh mẽ để học hỏi và phát triển (xuất phát từ Tâm), họ có thể chủ động tìm kiếm những Ngoại động lực mang tính thử thách và diễn giải chúng (thông qua Trí) như những cơ hội để trưởng thành, ngay cả khi chúng mang lại sự khó chịu hoặc căng thẳng ban đầu cho Thân.

Cuối cùng, hiện tượng “chai sạn” (habituation) hoặc “nhạy cảm hóa” (sensitization) đối với một số loại Ngoại động lực cụ thể cũng có thể được giải thích thông qua các vòng lặp phản hồi lặp đi lặp lại trong hệ thống Tâm-Thân-Trí. Nếu một người liên tục trải qua một loại Ngoại động lực tiêu cực (ví dụ, bị chỉ trích gay gắt) và Trí của họ liên tục diễn giải nó một cách bất lực, Tâm trở nên sợ hãi và lo âu, Thân trở nên căng thẳng và dễ tổn thương, thì theo thời gian, ngay cả một kích thích nhỏ tương tự cũng có thể gây ra một phản ứng lớn và tiêu cực (nhạy cảm hóa). Ngược lại, nếu qua nhiều lần đối mặt, Trí học được cách diễn giải và đối phó hiệu quả hơn, Tâm trở nên vững vàng hơn, và Thân thích nghi tốt hơn, thì phản ứng với cùng một Ngoại động lực đó trong tương lai có thể giảm đi đáng kể (chai sạn hoặc thích nghi tích cực).

Dưới đây là bảng minh họa cách Ngoại động lực có thể tác động lên hệ thống Tâm-Thân-Trí thông qua vai trò trung gian của Trí và Thân:

Bảng 2: Ngoại Động Lực – Con đường và Tác động lên Tâm-Thân-Trí (Mô hình Cập nhật)

Loại Ngoại Động Lực	Kênh Trung gian Chính (Trí/Thân/Cả hai)	Cơ chế Xử lý ở Kênh Trung gian	Tác động Minh họa lên Tâm (Cảm xúc, Niềm tin)	Tác động Minh họa lên Thân (Sinh lý, Hành vi)	Tác động Minh họa lên Trí (Nhận thức, Học hỏi)
Áp lực công việc lớn	Cả Trí và Thân	Trí: Diễn giải là thách thức/đe dọa. Thân: Cảm nhận căng thẳng.	Tâm: Lo lắng, stress, hoặc quyết tâm (tùy diễn giải).	Thân: Tim đập nhanh, mệt mỏi, mất ngủ; hoặc tăng năng suất, làm việc chăm chỉ.	Trí: Học cách quản lý thời gian, ưu tiên công việc; hoặc hình thành suy nghĩ tiêu cực về năng lực.
Lời khen từ cấp trên	Trí (chủ yếu), Thân (ít hơn)	Trí: Diễn giải là sự công nhận. Thân: Cảm giác dễ chịu nhẹ.	Tâm: Vui vẻ, tự hào, tăng động lực.	Thân: Năng lượng tích cực, nụ cười, tư thế tự tin hơn.	Trí: Củng cố niềm tin vào năng lực, ghi nhớ hành vi được khen.
Môi trường làm việc ồn ào	Thân (chủ yếu), Trí (xử lý sau)	Thân: Cảm nhận sự khó chịu, mất tập trung. Trí: Đánh giá mức độ ảnh hưởng.	Tâm: Bực bội, cáu kỉnh, giảm sự hài lòng.	Thân: Nhức đầu, căng cơ; tìm cách giảm tiếng ồn (đeo tai nghe).	Trí: Giảm khả năng tập trung, nhận thức về tầm quan trọng của không gian yên tĩnh.
Đọc một cuốn sách hay	Trí	Trí: Tiếp nhận thông tin, phân tích, liên hệ, tưởng tượng.	Tâm: Cảm hứng, tò mò, đồng cảm với nhân vật, thay đổi quan điểm.	Thân: Có thể ngồi yên hàng giờ, hoặc có hành vi tìm hiểu thêm về chủ đề.	Trí: Mở rộng kiến thức, phát triển tư duy, hình thành ý tưởng mới.
Xung đột với bạn bè	Cả Trí và Thân	Trí: Diễn giải nguyên nhân, mức độ nghiêm trọng. Thân: Cảm nhận sự căng thẳng, khó chịu khi giao tiếp.	Tâm: Buồn, giận, tổn thương, hoặc mong muốn hòa giải.	Thân: Né tránh, hoặc tìm cách đối thoại; có thể có biểu hiện stress vật lý.	Trí: Học về giao tiếp, giải quyết xung đột; hoặc hình thành định kiến về mối quan hệ.

Bảng này minh họa một cách cụ thể cách các loại Ngoại động lực khác nhau, sau khi được “xử lý” bởi Trí và Thân, có thể gây ra những chuỗi tác động đa dạng và phức tạp lên từng thành phần của hệ thống Tâm-Thân-Trí. Điều này nhấn mạnh rằng không có một tác động trực tiếp, đơn giản của Ngoại động lực lên Tâm mà không trải qua sự trung gian và biến đổi của Trí và Thân.

Phần 6: Tu dưỡng Khả năng Phục hồi và Sự Hài hòa: Ý nghĩa Thực tiễn từ Mô hình Cập nhật

Mô hình Tâm-Thân-Trí cập nhật, với sự nhấn mạnh vai trò trung gian chủ động của Trí và Thân trong việc xử lý Ngoại động lực, không chỉ mang ý nghĩa lý thuyết mà còn mở ra những định hướng thực tiễn quan trọng. Việc hiểu rõ cơ chế này giúp chúng ta xác định các phương pháp tu dưỡng hiệu quả nhằm nâng cao khả năng tự điều chỉnh, phục hồi trước những biến động của môi trường, và hướng tới một trạng thái hài hòa, khỏe mạnh toàn diện.

6.1. Tương tác giữa Nội Động Lực và Ngoại Động Lực: Tìm kiếm Sự Cân bằng

Trong khi Ngoại động lực là những yếu tố đến từ bên ngoài, thì Nội động lực (Intrinsic Motivation) lại là những thôi thúc xuất phát từ chính bên trong cá nhân, từ những giá trị cốt lõi, sở thích, đam mê và ý nghĩa mà Tâm cảm nhận và theo đuổi.4 Nội động lực mạnh mẽ đóng vai trò như một “kim chỉ nam” nội tại, giúp định hướng cho Trí trong việc lựa chọn cách diễn giải và phản ứng với các Ngoại động lực, đồng thời cung cấp năng lượng và sự kiên trì cho Thân để hành động theo những giá trị và mục tiêu đó.

Một cuộc sống hoàn toàn chỉ dựa vào Nội động lực có thể trở nên thiếu tính thực tế và tách rời khỏi những yêu cầu của đời sống xã hội. Ngược lại, việc quá phụ thuộc vào Ngoại động lực (như sự khen chê, phần thưởng bên ngoài) có thể dẫn đến cảm giác mất phương hướng, trống rỗng, và thậm chí làm suy giảm Nội động lực vốn có (hiện tượng “overjustification effect” 6). Do đó, mục tiêu không phải là loại bỏ Ngoại động lực, mà là đạt được sự cân bằng và hài hòa, nơi các Ngoại động lực được Trí và Thân tiếp nhận, xử lý và tích hợp một cách phù hợp với Nội động lực và các giá trị sâu sắc của Tâm. Hệ thống EhumaH nhấn mạnh tầm quan trọng của việc “bật và duy trì công tắc hạnh phúc, tâm trí đúng” và thực hành liên tục “Đức hạnh” (suy nghĩ đúng, hành động đúng) để tạo ra “Phúc đức” (kết quả tốt đẹp cho bản thân và cộng đồng).4 Điều này cho thấy vai trò của sự chủ động từ bên trong (Nội động lực) trong việc định hình và làm chủ trải nghiệm của cá nhân trước các tác động từ bên ngoài.

6.2. Các Phương pháp Củng cố Tâm-Thân-Trí để Điều hướng Ngoại Động Lực

Để tăng cường khả năng xử lý hiệu quả Ngoại động lực, việc tu dưỡng đồng bộ cả ba yếu tố Tâm, Thân, và Trí là vô cùng cần thiết.

• Dưỡng Tâm:

• Thực hành thiền định và các kỹ thuật thư giãn: Giúp ổn định tinh thần, tăng cường khả năng nhận biết và kiểm soát cảm xúc, làm cho Tâm trở nên vững chãi hơn, ít bị xao động một cách tiêu cực bởi những tác động đã được Trí và Thân xử lý.1
• Tu dưỡng đạo đức và các giá trị sống tích cực: Xây dựng một hệ thống giá trị nội tại vững chắc (như lòng nhân ái, sự khoan dung, lòng biết ơn) giúp Trí có một “la bàn đạo đức” để diễn giải Ngoại động lực một cách nhân văn và mang tính xây dựng.4 YHCT cũng nhấn mạnh “muốn dùng khí một cách đúng đắn thì phải dưỡng tâm dưỡng tính trước” 2, cho thấy tầm quan trọng của nền tảng tinh thần.

• Dưỡng Thân:

• Tập luyện thể chất đều đặn: Các phương pháp như khí công, thái cực quyền, yoga, đi bộ, hoặc các môn thể thao phù hợp giúp tăng cường sức khỏe thể chất, sự dẻo dai, cải thiện lưu thông khí huyết, và tăng cường khả năng chịu đựng của cơ thể.9 Một Thân khỏe mạnh sẽ có khả năng cảm nhận Ngoại động lực một cách chính xác hơn và phản ứng lại một cách thích hợp hơn.
• Chế độ ăn uống lành mạnh và ngủ đủ giấc: Cung cấp năng lượng và các dưỡng chất cần thiết cho cả Thân và Trí hoạt động tối ưu, đồng thời giúp cơ thể phục hồi sau những căng thẳng.9
• Ý thức bảo vệ các “cửa ngõ” của cơ thể: Chú ý đến “cửu khiếu” 18 và bảo vệ chúng khỏi những tác nhân có hại từ môi trường, duy trì sự trong sạch và nhạy bén của các giác quan.

• Dưỡng Trí (Phát triển Năng lực Nhận thức và Trí tuệ):

• Học hỏi liên tục và mở rộng hiểu biết: Tiếp thu kiến thức mới, khám phá các lĩnh vực khác nhau giúp Trí có một nền tảng thông tin phong phú hơn để diễn giải và đánh giá Ngoại động lực 4 (ví dụ, “mở rộng Thấu hiểu” trong Vòng Xoáy Tiến Hóa của EhumaH).
• Rèn luyện tư duy phản biện và khả năng phân tích khách quan: Giúp Trí không bị cuốn theo những diễn giải cảm tính, bề ngoài hoặc những thành kiến có sẵn, mà có thể nhìn nhận Ngoại động lực từ nhiều góc độ, đánh giá một cách chính xác và đưa ra những quyết định sáng suốt. Việc “Dưỡng Trí” không chỉ dừng lại ở việc tích lũy kiến thức, mà quan trọng hơn là phát triển năng lực “xử lý” và “biến đổi” Ngoại động lực. Điều này bao gồm cả trí tuệ cảm xúc, khả năng tự phản tư (meta-cognition), và sự linh hoạt trong nhận thức để điều chỉnh các mẫu tư duy tự động có thể dẫn đến diễn giải sai lệch.
• Thực hành chánh niệm (mindfulness): Tăng cường khả năng quan sát không phán xét các suy nghĩ, cảm xúc và cảm giác cơ thể (các hoạt động của Trí và Thân) khi tiếp xúc với Ngoại động lực, từ đó tạo ra một “không gian” để lựa chọn phản ứng thay vì phản ứng một cách tự động.9
• Phát triển “Tâm trí đúng”: Hướng đến một trạng thái nhận thức và tư duy sáng suốt, hài hòa với các giá trị cốt lõi của Tâm, như quan điểm của EhumaH.3

6.3. Hướng đến Sự Hạnh phúc Bền vững (HPBV): Tích hợp các Quan điểm

Mô hình Tâm-Thân-Trí cập nhật, với sự nhấn mạnh vai trò trung gian của Trí và Thân, cung cấp một lộ trình rõ ràng và khả thi hơn để đạt được trạng thái Hạnh Phúc Bền Vững (HPBV) như được đề xuất bởi EhumaH.4 HPBV không chỉ đơn thuần là những cảm xúc tích cực thoáng qua ở Tâm, mà là một trạng thái thịnh vượng đa chiều, bao gồm sự hài hòa giữa thế giới nội tâm và vũ trụ bên ngoài, được duy trì và phát triển thông qua các hoạt động có chủ đích và khả năng phục hồi mạnh mẽ. Việc Trí và Thân có khả năng xử lý hiệu quả, mang tính xây dựng các Ngoại động lực chính là yếu tố then chốt để kiến tạo và duy trì sự hài hòa nội tại và khả năng phục hồi này.

Quan điểm này cũng có thể tích hợp một cách hiệu quả với các mô hình hạnh phúc và phát triển con người khác, ví dụ như mô hình PERMA của Martin Seligman, bao gồm các yếu tố: Cảm xúc Tích cực (Positive Emotion), Sự gắn kết (Engagement), Mối quan hệ (Relationships), Ý nghĩa (Meaning), và Thành tựu (Accomplishment).42 Các yếu tố trong mô hình PERMA có thể được xem xét dưới hai góc độ: một số yếu tố (như Mối quan hệ, Thành tựu) có thể đóng vai trò là các dạng Ngoại động lực quan trọng cần được Trí và Thân xử lý; trong khi các yếu tố khác (như Cảm xúc Tích cực, Ý nghĩa) lại là kết quả của việc xử lý hiệu quả các Ngoại động lực và sự tu dưỡng Nội tâm.

Sự hài hòa giữa Tâm-Thân-Trí không nên được hiểu là một trạng thái tĩnh tại, bất biến, mà là một quá trình cân bằng động (dynamic equilibrium). Thế giới bên ngoài và các Ngoại động lực luôn không ngừng thay đổi, do đó, hệ thống Tâm-Thân-Trí phải liên tục điều chỉnh để duy trì sự cân bằng. Khả năng phục hồi (resilience) – năng lực quay trở lại trạng thái ổn định sau khi đối mặt với nghịch cảnh, hoặc thậm chí phát triển mạnh mẽ hơn sau thử thách (post-traumatic growth) – là một biểu hiện quan trọng của sự hài hòa này. Điều này đòi hỏi sự phối hợp nhịp nhàng và linh hoạt giữa một Tâm vững chãi về cảm xúc, một Thân khỏe mạnh về thể chất, và một Trí có năng lực nhận thức và thích ứng cao.

Việc tích hợp các phương pháp tu dưỡng truyền thống của Đông phương (như Dưỡng sinh, Thiền định, các nguyên tắc đạo đức của Nho giáo) với những hiểu biết và khung lý thuyết hiện đại (như khái niệm HPBV của EhumaH, mô hình PERMA, các kỹ thuật tâm lý trị liệu) có thể tạo ra một chiến lược toàn diện và mạnh mẽ. Chiến lược này nhằm mục đích tối ưu hóa cách cá nhân tương tác với Ngoại động lực, bằng cách củng cố “giao diện trung gian” Trí-Thân và làm vững mạnh nền tảng Tâm, từ đó giúp con người không chỉ ứng phó mà còn chủ động kiến tạo một cuộc sống ý nghĩa và hạnh phúc.

Phần 7: Kết luận: Hướng tới một Hiểu biết Năng động và Tích hợp hơn

Báo cáo này đã trình bày một mô hình Tâm-Thân-Trí được cập nhật và tinh chỉnh, dựa trên nhận định then chốt rằng Ngoại động lực không tác động trực tiếp và đơn thuần lên Trí như một nguồn gốc, mà được Trí (với vai trò nhận thức, diễn giải, và lọc lựa) cùng với Thân (với vai trò cảm nhận, trải nghiệm cảm giác-vận động và phản ứng sinh lý) đồng thời xử lý và trung gian hóa. “Sản phẩm” của quá trình tương tác trung gian phức hợp này sau đó mới lan tỏa và gây ảnh hưởng đến toàn bộ cấu trúc Tâm-Thân-Trí. Tác động này bao gồm việc điều chỉnh các trạng thái cảm xúc và niềm tin cốt lõi của Tâm, gây ra những biến đổi sinh lý và hành vi ở Thân, và quan trọng hơn, góp phần vào sự học hỏi, phát triển và thích ứng của chính Trí thông qua các vòng lặp phản hồi.

Mô hình cập nhật này không phủ nhận tầm quan trọng hay sức ảnh hưởng của Ngoại động lực. Thay vào đó, nó làm rõ hơn về “điểm vào” và “cơ chế xử lý” của những yếu tố bên ngoài này trong hệ thống phức tạp của con người. Điều này mang một hàm ý quan trọng: nó chuyển sự tập trung từ việc con người chỉ đơn thuần “bị tác động” một cách thụ động bởi hoàn cảnh bên ngoài, sang một góc nhìn đề cao khả năng “tương tác và xử lý” chủ động. Mô hình này khẳng định vai trò tích cực và tiềm năng tự chủ của cá nhân trong việc định hình cách họ trải nghiệm và phản ứng với thế giới. Thông qua việc tu dưỡng và rèn luyện Tâm, Thân, và Trí, mỗi người có thể nâng cao năng lực của “giao diện trung gian” này, từ đó điều hướng các Ngoại động lực một cách hiệu quả hơn, giảm thiểu tác động tiêu cực và tối đa hóa cơ hội phát triển.

Ý nghĩa của sự hiểu biết này là rất rộng lớn. Đối với phát triển cá nhân, nó cung cấp một khuôn khổ sâu sắc hơn để tự nhận thức, hiểu rõ hơn về những động lực bên trong và những ảnh hưởng từ bên ngoài, từ đó xây dựng các chiến lược đối phó, thích nghi và trưởng thành hiệu quả hơn trước những thách thức và cơ hội của cuộc sống. Đối với sức khỏe toàn diện, mô hình này tái khẳng định tầm quan trọng của việc chăm sóc đồng bộ cả ba yếu tố Tâm, Thân, và Trí, cũng như sự hài hòa và tương tác mật thiết giữa chúng. Đây là nền tảng để đạt được sức khỏe thể chất, tinh thần và cảm xúc bền vững, một mục tiêu mà cả triết lý dưỡng sinh truyền thống 1 lẫn các cách tiếp cận hiện đại như của EhumaH 4 đều hướng tới. Đối với các khung can thiệp thực tiễn, những hiểu biết này có thể gợi ý cho các nhà trị liệu, nhà giáo dục, và nhà hoạch định chính sách về việc thiết kế các chương trình và phương pháp tiếp cận đa chiều. Thay vì chỉ tập trung vào một khía cạnh, các can thiệp nên tác động một cách tích hợp vào cả năng lực nhận thức (Trí), trạng thái thể chất và hành vi (Thân), cũng như đời sống tinh thần-cảm xúc và hệ giá trị (Tâm), nhằm giúp con người phát triển toàn diện và ứng phó tốt hơn với sự đa dạng và phức tạp của Ngoại động lực.

Sự hiểu biết này cũng có tiềm năng như một cầu nối ý nghĩa giữa các triết lý Đông phương, vốn thường nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tu dưỡng nội tâm, sự làm chủ bản thân và sự hài hòa với tự nhiên, và các phương pháp tiếp cận tâm lý học-xã hội của Tây phương, thường tập trung nghiên cứu vai trò của môi trường, các yếu tố xã hội và các kích thích bên ngoài đối với hành vi và sức khỏe tâm thần. Mô hình Tâm-Thân-Trí cập nhật, bằng cách đặt Trí và Thân làm những thành tố trung gian năng động, cho thấy cả hai khía cạnh – tu dưỡng nội tại và tương tác với ngoại cảnh – đều thiết yếu và liên kết chặt chẽ với nhau. Việc tu dưỡng nội tại (củng cố Tâm, Thân, Trí) giúp cá nhân xử lý tốt hơn các yếu tố bên ngoài, và ngược lại, việc hiểu rõ các yếu tố bên ngoài và cách chúng tác động giúp chúng ta xác định được những gì cần được ưu tiên tu dưỡng và phát triển từ bên trong.

Để tiếp tục làm sâu sắc và hoàn thiện mô hình này, các hướng nghiên cứu trong tương lai có thể tập trung vào việc kiểm chứng thực nghiệm các cơ chế cụ thể của quá trình “biến đổi” Ngoại động lực bởi Trí và Thân. Nghiên cứu sâu hơn về sự tương tác chi tiết giữa Nội động lực (xuất phát từ Tâm) và cách các loại Ngoại động lực khác nhau được Trí và Thân tiếp nhận, diễn giải và phản hồi trong các bối cảnh văn hóa và cá nhân đa dạng cũng sẽ mang lại những hiểu biết giá trị. Cuối cùng, việc khám phá các phương pháp tích hợp hiệu quả nhất giữa truyền thống và hiện đại trong việc tu dưỡng Tâm-Thân-Trí để tối ưu hóa khả năng điều hướng Ngoại động lực sẽ là một đóng góp quan trọng cho sự phát triển và hạnh phúc của con người.

Tài liệu Tham khảo

• 1 Sở Y tế Bắc Giang. (2021). Dưỡng sinh đông y – xu hướng chăm sóc sức khỏe chủ động & thư giãn chuyên sâu.
• 14 Hocvienduongsinhdongy.vn. Dưỡng sinh đông y đả thông kinh lạc.
• 3 Ehumah.com. Sức khỏe chủ động toàn diện Tâm Thân Trí.
• 18 Edallybh.vn. (Không rõ ngày). Lương y Nguyễn Hữu Khai: Muốn giải độc tố trong cơ thể phải biết đến 3 vị trí này.
• 18 Edallybh.vn. (Không rõ ngày). Lương y Nguyễn Hữu Khai: Muốn giải độc tố trong cơ thể phải biết đến 3 vị trí này.
• 15 VinUni. (Không rõ ngày). Y học Cổ truyền: Những điều cần biết về phương pháp chữa bệnh Đông Y.
• 11 Tạp chí Sông Hương. (Không rõ ngày). Tìm hiểu minh triết tam giáo trong văn hóa Việt Nam.
• 2 Trithucvn.co. (Không rõ ngày). Cảnh giới cao nhất của dưỡng sinh là dưỡng tâm.
• 1 Sở Y tế Bắc Giang. (2021). Dưỡng sinh đông y – xu hướng chăm sóc sức khỏe chủ động & thư giãn chuyên sâu.
• 9 Nuras.vn. (Không rõ ngày). Dưỡng tâm – Linh hồn của dưỡng sinh và cách dưỡng tâm.
• 2 Trithucvn.co. (Không rõ ngày). Cảnh giới cao nhất của dưỡng sinh là dưỡng tâm.
• 4 Ehumah.com. Gốc của EhumaH.
• 7 Chungta.com. (Không rõ ngày). Triết học tâm trí.
• 10 Baophapluat.vn. (2021). Chữa bệnh bằng Đông y: Mối quan hệ mật thiết giữa tinh, khí, thần với cơ thể con người.
• 41 Trithucvn.org. (Không rõ ngày). 25 lời khuyên gửi tặng trước khi ra đi của lão thầy thuốc Trung y.
• 27 Trường Cao đẳng Y Khoa Pasteur. (Không rõ ngày). Ưu điểm của Y học Cổ truyền với sức khỏe và điều trị bệnh lý sao?
• 38 Pharmacity.vn. (2024). Theo quan niệm trong Đông y, tinh, khí, huyết và tân dịch là ba yếu tố quan trọng của hoạt động sinh lý của cơ thể.
• 3 Ehumah.com. Forum: Sức khỏe chủ động toàn diện Tâm Thân Trí.
• 21 Ehumah.com. Trí EhumaH. (Lưu ý: Tài liệu gốc ghi “This website is inaccessible”, thông tin về Trí EhumaH được suy luận từ các nguồn khác của EhumaH).
• 9 Nuras.vn. (Không rõ ngày). Dưỡng tâm – Linh hồn của dưỡng sinh và cách dưỡng tâm.
• 4 Ehumah.com. Gốc của EhumaH.
• 8 Youth.com.vn. (Không rõ ngày). Triết học của Tâm trí và khởi nguyên của Tâm lý học.
• 10 Baophapluat.vn. (2021). Chữa bệnh bằng Đông y: Mối quan hệ mật thiết giữa tinh, khí, thần với cơ thể con người.
• 22 Ehumah.com. Tâm trí đúng. (Lưu ý: Tài liệu gốc ghi “This website is inaccessible”, thông tin được suy luận từ các nguồn khác của EhumaH).
• 38 Pharmacity.vn. (2024). Theo quan niệm trong Đông y, tinh, khí, huyết và tân dịch là ba yếu tố quan trọng của hoạt động sinh lý của cơ thể.
• 17 Mr Linh Adventure. (Không rõ ngày). Journey to the heart of Vietnamese wellbeing: Discovering traditional medicine.
• 16 InterContinental Phu Quoc Long Beach Resort. (2020). Đông Y (Traditional Vietnamese Medicine) | HARNN Heritage Spa Phu Quoc.
• 35 Lionsroar.com. (Không rõ ngày). The Four Layers of Consciousness.
• 40 International Journal of Linguistics, Literature and Culture. (2020). The Notion of Self-Cultivation in Confucianism and Its Contribution to Social Harmony.
• 35 Lionsroar.com. (Không rõ ngày). The Four Layers of Consciousness.
• 40 International Journal of Linguistics, Literature and Culture. (2020). The Notion of Self-Cultivation in Confucianism and Its Contribution to Social Harmony.
• 36 Webofjournals.com. (2025). Philosophical Worldview as a Spiritual Basis for Human Existence.
• 31 The Systems Thinker. (2024). Ludwig von Bertalanffy: Exploring the World Through General Systems Theory.
• 5 Verywell Mind. (2024). Personality Psychology Study Guide.
• 28 PositivePsychology.com. (2019). Body-Mind Integration: The Dance of Thoughts, Feelings, & Sensations.
• 37 MN Clinic for Health & Wellness. (Không rõ ngày). Understanding the Mind-Body Connection: A Comprehensive Guide.
• 31 The Systems Thinker. (2024). Ludwig von Bertalanffy: Exploring the World Through General Systems Theory.
• 42 University of Pennsylvania, Positive Psychology Center. (Không rõ ngày). PERMA™ Theory of Well-Being and PERMA™ Workshops.
• 43 PositivePsychology.com. (Không rõ ngày). Seligman’s PERMA+ Model: A Theory of Wellbeing Explained.
• 42 University of Pennsylvania, Positive Psychology Center. (Không rõ ngày). PERMA™ Theory of Well-Being and PERMA™ Workshops.
• 6 Social Sci LibreTexts. (2024). Incentive Theory of Motivation and Intrinsic vs. Extrinsic Motivation.
• 12 Wikipedia. (Không rõ ngày). Id, ego and superego.
• 29 PositivePsychology.com. (2025). What Is the Biopsychosocial Model? Your Ultimate Guide.
• 32 Carepatron.com. (Không rõ ngày). Systems Theory in Psychology.
• 6 Social Sci LibreTexts. (2024). Incentive Theory of Motivation and Intrinsic vs. Extrinsic Motivation.
• 39 Newport Academy. (2019). Understanding the Mind-Body Connection.
• 13 Verywell Mind. (2024). The Conscious and Unconscious Mind: How the Unconscious Mind Influences Behavior.
• 29 PositivePsychology.com. (2025). What Is the Biopsychosocial Model? Your Ultimate Guide.
• 30 Lumen Learning. (Không rõ ngày). Biopsychosocial Model.
• 33 Sketchy. (Không rõ ngày). Biological Theories of Motivation.
• 4 Ehumah.com. Gốc của EhumaH.
• 34 Achology.com. (Không rõ ngày). Psychology Theories for Motivation.
• 25 University of California, Berkeley – GSI Teaching & Resource Center. (Không rõ ngày). Cognitive Constructivism.
• 26 Western Governors University. (2020). What Is Constructivism?
• 19 Frontiers in Psychology. (2015). Is the “Embodied Cognition” Thesis a Pointless Debate?
• 20 Wikipedia. (Không rõ ngày). Embodied cognition.

Nguồn trích dẫn

1. Dưỡng sinh đông y – xu hướng chăm sóc sức khỏe chủ động & thư giãn chuyên sâu – Chi tiết tin tức – Cổng thông tin điện tử tỉnh Bắc Giang, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://syt.bacgiang.gov.vn/chi-tiet-tin-tuc/-/asset_publisher/6CWBO9WiZqsQ/content/duong-sinh-ong-y-xu-huong-cham-soc-suc-khoe-chu-ong-thu-gian-chuyen-sau?inheritRedirect=false
2. Cảnh giới cao nhất của dưỡng sinh là dưỡng tâm – Trí Thức VN, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://trithucvn.co/suc-khoe/canh-gioi-cao-nhat-cua-duong-sinh-la-duong-tam.html
3. Sức khỏe chủ động toàn diện Tâm, Thân, Trí. – EhumaH, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://ehumah.com/forums/forum/suc-khoe-chu-dong-toan-dien-tam-than-tri
4. Gốc của EhumaH – EhumaH, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://ehumah.com/goc-cua-ehumah
5. 5 Important Personality Theories – Verywell Mind, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.verywellmind.com/personality-psychology-study-guide-2795699
6. 5.1: Incentive Theory of Motivation and Intrinsic vs. Extrinsic …, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://socialsci.libretexts.org/Bookshelves/Early_Childhood_Education/Child_Development_(Cummings-Clay)/05%3A_Theories_(Part_II)/5.01%3A_Incentive_Theory_of_Motivation_and_Intrinsic_vs._Extrinsic_Motivation
7. Triết học tâm trí :: Suy ngẫm & Tự vấn – Chungta.com, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/triet_hoc_tam_tri-6.html
8. Triết học của Tâm trí và khởi nguyên của Tâm lý học – Youth+, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://youth.com.vn/posts/triet-hoc-cua-tam-tri-va-khoi-nguyen-cua-tam-ly-hoc
9. Dưỡng tâm – Linh hồn của dưỡng sinh và cách dưỡng tâm – Nura’s, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://nuras.vn/duong-tam-linh-hon-cua-duong-sinh-va-cach-duong-tam/
10. Chữa bệnh bằng Đông y: Mối quan hệ mật thiết giữa tinh – khí – thần …, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://baophapluat.vn/chua-benh-bang-dong-y-moi-quan-he-mat-thiet-giua-tinh-khi-than-voi-co-the-con-nguoi-post385421.html
11. Tìm hiểu minh triết tam giáo trong văn hóa Việt Nam – Tạp chí Sông Hương, truy cập vào tháng 5 14, 2025, http://tapchisonghuong.com.vn/tap-chi/c204/n5362/Tim-hieu-minh-triet-tam-giao-trong-van-hoa-Viet-Nam.html
12. Id, ego and superego – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Id,_ego_and_superego
13. Freud’s Unconcious, Preconscious, and Conscious Minds, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.verywellmind.com/the-conscious-and-unconscious-mind-2795946
14. Dưỡng Sinh Đông Y Đả Thông Kinh Lạc, truy cập vào tháng 5 14, 2025, http://hocvienduongsinhdongy.vn/duong-sinh-dong-y-da-thong-kinh-lac/
15. Y học Cổ truyền: Những điều cần biết về phương pháp chữa bệnh Đông Y, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://vinuni.edu.vn/vi/y-hoc-co-truyen-nhung-dieu-can-biet-ve-phuong-phap-chua-benh-dong-y/
16. Dong Y (Traditional Vietnamese Medicine) | InterContinental’s Blog, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://phuquoc.intercontinental.com/DongY_HARNNSpaPhuQuoc
17. Journey to the heart of Vietnamese well-being: discovering traditional medicine – Mr Linh’s Adventure, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.mrlinhadventure.com/en/vietnam/travel-blog/mrlinh-adventures/1325-journey-to-the-heart-of-vietnamese-wellbeing-discovering-traditional-medicine.aspx
18. Lương y Nguyễn Hữu Khai: Muốn giải độc tố trong cơ thể phải biết đến 3 vị trí này, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://edallybh.vn/luong-y-nguyen-huu-khai-muon-giai-doc-to-trong-co-the-phai-biet-den-3-vi-tri-nay-nd98265.html
19. What is embodied about cognition? – PMC – PubMed Central, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4405253/
20. Embodied cognition – Wikipedia, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Embodied_cognition
21. truy cập vào tháng 1 1, 1970, https://ehumah.com/tri-ehumah
22. truy cập vào tháng 1 1, 1970, https://ehumah.com/tam-tri-dung
23. Genetic and Environmental Influences on Intelligence – Verywell Mind, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.verywellmind.com/what-factors-determine-intelligence-2795285
24. Genetic and Environmental Influences on Cognition Across Development and Context – PMC, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4006996/
25. Cognitive Constructivism | GSI Teaching & Resource Center, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://gsi.berkeley.edu/gsi-guide-contents/learning-theory-research/cognitive-constructivism/
26. What Is Constructivism?, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.wgu.edu/blog/what-constructivism2005.html
27. Ưu điểm của Y học Cổ truyền với sức khỏe và điều trị bệnh lý sao?, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://truongcaodangykhoapnt.edu.vn/uu-diem-cua-y-hoc-co-truyen/
28. The Mind–Body Connection: Understanding Their Link – Positive Psychology, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://positivepsychology.com/body-mind-integration-attention-training/
29. Biopsychosocial Model in Action: 12 Tips & Resources – Positive Psychology, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://positivepsychology.com/biopsychosocial-model/
30. Biopsychosocial Model | Health Psychology – Lumen Learning, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://courses.lumenlearning.com/suny-hvcc-healthpsychology/chapter/biopsychosocial-model/
31. Ludwig von Bertalanffy: Man Behind General Systems Theory, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://thesystemsthinking.com/ludwig-von-bertalanffy-exploring-the-world-through-general-systems-theory/
32. Systems Theory in Psychology – Carepatron, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.carepatron.com/guides/systems-theory-in-psychology
33. Biological Theories of Motivation – Free Sketchy MCAT Lesson, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.sketchy.com/mcat-lessons/biological-theories-of-motivation
34. The Driving Forces: 10 Famous Psychology Theories for Motivation – Achology, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://achology.com/motivation/psychology-theories-for-motivation/
35. The Four Layers of Consciousness | Lion’s Roar, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.lionsroar.com/the-four-layers-of-consciousness/
36. THE SPECIFIC ROLE OF PHILOSOPHICAL WORLDVIEW IN PERCEPTION OF THE WORLD – Web of Journals, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://webofjournals.com/index.php/1/article/download/4048/4005/7902
37. Understanding the Mind-Body Connection: A Comprehensive Guide – Minnesota Clinic For Health & Wellness, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://mnclinicforhealth.com/understanding-the-mind-body-connection-a-comprehensive-guide/
38. Theo quan niệm trong đông y tinh khí, huyết, và tân dịch là ba yếu tố …, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.pharmacity.vn/theo-quan-niem-trong-dong-y-tinh-khi-huyet-va-tan-dich-la-ba-yeu-to-quan-trong-cua-hoat-dong-sinh-ly-cua-co-the.htm
39. What Is the Mind-Body Connection? – Newport Academy, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://www.newportacademy.com/resources/mental-health/understanding-the-mind-body-connection/
40. ijllnet.com, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://ijllnet.com/journals/Vol_7_No_2_June_2020/15.pdf
41. Vị thầy thuốc Đông y 112 tuổi: ‘Cảnh giới cao nhất của dưỡng sinh …, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://trithucvn.org/suc-khoe/25-loi-khuyen-gui-tang-truoc-khi-ra-di-cua-lao-thay-thuoc-trung-y.html
42. PERMA™ Theory of Well-Being and PERMA™ Workshops | Positive …, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://ppc.sas.upenn.edu/learn-more/perma-theory-well-being-and-perma-workshops
43. The PERMA Model: Your Scientific Theory of Happiness – Positive Psychology, truy cập vào tháng 5 14, 2025, https://positivepsychology.com/perma-model/