MARIA MONTESSORI: HÀNH TRÌNH CỦA KHOA HỌC, TÂM LINH VÀ CUỘC CÁCH MẠNG GIÁO DỤC NHÂN BẢN

 

Chương 1: Bối Cảnh Lịch Sử và Sự Hình Thành Tư Tưởng Của Một Người Tiên Phong

 

Để thấu hiểu sâu sắc phương pháp Montessori, chúng ta không thể chỉ nhìn nhận nó như một tập hợp các kỹ thuật sư phạm tách biệt. Phương pháp này là kết tinh của cuộc đời một người phụ nữ phi thường, được tôi luyện trong bối cảnh xã hội đầy biến động của nước Ý cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Maria Montessori không chỉ là một nhà giáo dục; bà là một bác sĩ, một nhà khoa học thực nghiệm, một nhà nhân chủng học và một triết gia xã hội. Cuộc đời bà là một chuỗi những sự phá vỡ định kiến, từ việc trở thành một trong những nữ bác sĩ đầu tiên của Ý cho đến việc định nghĩa lại hoàn toàn khái niệm về trẻ thơ.

 

1.1. Niên thiếu và Khát vọng Vượt qua Định kiến Giới

 

Maria Tecla Artemisia Montessori sinh ngày 31 tháng 8 năm 1870 tại Chiaravalle, một thị trấn nhỏ thuộc tỉnh Ancona, Ý.1 Bà ra đời trong giai đoạn nước Ý vừa thống nhất (Risorgimento), một thời kỳ đầy hy vọng nhưng cũng đầy rẫy những bảo thủ xã hội, đặc biệt là đối với vai trò của phụ nữ. Cha bà, ông Alessandro Montessori, là một quan chức tài chính trong ngành công vụ, mang đậm tư tưởng truyền thống và kỳ vọng con gái mình sẽ đi theo con đường an toàn của một người phụ nữ thời bấy giờ: trở thành một giáo viên hoặc một người nội trợ mẫu mực.3 Ngược lại, mẹ bà, bà Renilde Stoppani, xuất thân từ một gia đình trí thức lâu đời, là một phụ nữ có học thức cao và đam mê đọc sách – một điều hiếm thấy ở phụ nữ Ý thời đó. Chính sự ủng hộ thầm lặng nhưng kiên định của người mẹ đã trở thành bệ phóng cho những khát vọng táo bạo của Maria sau này.3

Khi gia đình chuyển đến Rome vào năm 1875, Maria bắt đầu tiếp cận với hệ thống giáo dục công lập. Ngay từ khi còn nhỏ, bà đã bộc lộ một cá tính mạnh mẽ và sự từ chối tuân theo các khuôn mẫu giới tính áp đặt. Năm 13 tuổi, Maria Montessori đã đưa ra một quyết định gây chấn động gia đình và xã hội: bà đăng ký vào Regio Istituto Tecnico Leonardo da Vinci, một trường kỹ thuật dành riêng cho nam sinh, với ước mơ trở thành kỹ sư.3 Trong bối cảnh năm 1883, việc một cô gái trẻ muốn theo đuổi ngành kỹ thuật không chỉ là chuyện lạ lùng mà còn bị coi là sự lệch lạc. Tuy nhiên, chính giai đoạn học tập trong môi trường nam giới này đã tôi luyện cho bà tư duy logic, sự chính xác của toán học và khả năng chịu đựng áp lực xã hội – những phẩm chất sau này trở thành nền tảng cho “khoa học sư phạm” của bà.

Tuy nhiên, định hướng của bà dần thay đổi. Sự quan tâm đến sự sống và con người đã dẫn bà từ bỏ kỹ thuật để hướng tới y học. Đây là một cuộc chiến thậm chí còn cam go hơn. Vào cuối thế kỷ 19, trường y là “thánh địa” bất khả xâm phạm của nam giới. Cha bà phản đối kịch liệt, và người đứng đầu Khoa Y của Đại học Rome (La Sapienza) ban đầu đã thẳng thừng từ chối đơn xin nhập học của bà.3 Giai thoại lịch sử ghi lại rằng, kết thúc cuộc phỏng vấn thất bại, Maria đã tuyên bố đanh thép: “Tôi biết tôi sẽ trở thành bác sĩ”.3

Bằng sự kiên trì phi thường, bà đã ghi danh vào Đại học Rome năm 1890 để học vật lý, toán học và khoa học tự nhiên, lấy bằng tốt nghiệp hai năm sau đó, điều kiện tiên quyết để vào trường y. Cuối cùng, cánh cửa trường y cũng mở ra. Năm 1896, Maria Montessori tốt nghiệp và trở thành một trong những nữ bác sĩ y khoa đầu tiên của Ý.2 Sự kiện này không chỉ là một chiến thắng cá nhân mà còn là một biểu tượng cho phong trào giải phóng phụ nữ tại Châu Âu. Trong lễ tốt nghiệp, bà đã được mời đại diện cho phụ nữ Ý tham dự Đại hội Phụ nữ Quốc tế tại Berlin, nơi bà biện hộ mạnh mẽ cho quyền bình đẳng giới và quyền lợi của những người phụ nữ lao động.

 

1.2. Từ Bệnh viện Tâm thần đến Phát kiến Sư phạm: Ảnh hưởng của Itard và Séguin

 

Sau khi tốt nghiệp, bác sĩ Montessori được bổ nhiệm làm trợ lý tại phòng khám tâm thần của Đại học Rome. Tại đây, nhiệm vụ của bà là chăm sóc những đứa trẻ bị dán nhãn là “thiểu năng trí tuệ”, “điên loạn” hoặc “không thể giáo dục”. Những đứa trẻ này bị nhốt trong các căn phòng trống rỗng, thiếu thốn cả về vật chất lẫn sự kích thích tinh thần.6

Chính trong môi trường tăm tối này, khả năng quan sát thiên tài của Montessori đã bộc lộ. Trong một lần quan sát, bà thấy những đứa trẻ tranh nhau nhặt những vụn bánh mì rơi vãi trên sàn nhà. Các nhân viên bệnh viện cho rằng đó là hành vi tham ăn bẩn thỉu, nhưng Montessori nhìn thấy một điều khác: những đứa trẻ không hề ăn vụn bánh mì, chúng đang nặn nó. Bà nhận ra rằng trí tuệ của những đứa trẻ này đang “đói khát” các trải nghiệm giác quan. Chúng thèm khát được chạm, được cảm nhận, được thao tác với vật chất để xây dựng trí thông minh, nhưng môi trường trống rỗng của bệnh viện đã tước đoạt cơ hội đó.7

Phát hiện này dẫn bà quay trở lại nghiên cứu các tác phẩm của hai bác sĩ người Pháp thế kỷ 18 và 19: Jean-Marc Gaspard Itard và học trò của ông, Édouard Séguin. Itard nổi tiếng với công trình giáo dục cậu bé hoang dã vùng Aveyron (Victor of Aveyron), trong khi Séguin đã phát triển các dụng cụ giáo dục dựa trên việc luyện tập giác quan và vận động cho trẻ khuyết tật trí tuệ. Montessori đã dành nhiều đêm dịch tay các tác phẩm của họ sang tiếng Ý, chép lại từng dòng như thể đang chép kinh thánh. Bà nhận ra rằng “sự thiểu năng trí tuệ là một vấn đề sư phạm hơn là y học”.4

Năm 1898, bà trở thành đồng giám đốc của Trường Chỉnh hình (Scuola Magistrale Ortofrenica), một viện đào tạo giáo viên giáo dục đặc biệt.4 Tại đây, bà phát triển và hoàn thiện các giáo cụ của Séguin, biến chúng thành một hệ thống học cụ khoa học. Kết quả thật đáng kinh ngạc: những đứa trẻ “thiểu năng” dưới sự hướng dẫn của bà đã học được cách đọc, viết và vượt qua kỳ thi tiểu học công lập với điểm số cao hơn cả trẻ em bình thường. Sự kiện này được coi là một “phép lạ khoa học”, nhưng với Montessori, nó đặt ra một câu hỏi day dứt: “Nếu phương pháp này có thể nâng những tâm trí khiếm khuyết lên mức bình thường, thì điều gì đang kìm hãm những đứa trẻ bình thường trong các trường học truyền thống khiến chúng chỉ đạt được kết quả ngang bằng với những đứa trẻ khiếm khuyết này?”.4 Câu hỏi đó đã thôi thúc bà chuyển hướng từ giáo dục đặc biệt sang giáo dục phổ thông.

 

1.3. Casa dei Bambini và “Sự Khám phá ra Đứa trẻ”

 

Cơ hội để kiểm chứng giả thuyết của bà đến vào năm 1906, khi Viện Hàng hóa Bất động sản La Mã (Istituto Romano di Beni Stabili) thực hiện dự án cải tạo khu ổ chuột San Lorenzo ở Rome. Họ cần một người quản lý đám trẻ con nheo nhóc, phá phách trong các khu nhà tập thể khi cha mẹ chúng đi làm. Maria Montessori đã nhận lời, không phải vì tiền bạc, mà vì cơ hội được quan sát những đứa trẻ “bình thường” trong trạng thái tự nhiên.4

Ngày 6 tháng 1 năm 1907, “Casa dei Bambini” (Ngôi nhà của Trẻ thơ) đầu tiên mở cửa tại số 58 đường Via dei Marsi, đón nhận khoảng 50-60 đứa trẻ từ 2 đến 7 tuổi.4 Tại đây, bà đã thực hiện một cuộc cách mạng về môi trường giáo dục. Thay vì những bộ bàn ghế nặng nề, cố định, bà đặt làm những bộ bàn ghế nhỏ, nhẹ, phù hợp với kích thước trẻ để chúng có thể tự di chuyển. Bà mang đến các giáo cụ cảm quan mà bà đã dùng cho trẻ khuyết tật. Bà sa thải những người bảo mẫu hay can thiệp và thay vào đó dạy trẻ cách tự chăm sóc bản thân và môi trường.

Những gì diễn ra sau đó đã đi vào lịch sử giáo dục. Những đứa trẻ vốn ngỗ nghịch, thiếu văn hóa, hay la hét đã dần trở nên trật tự, say mê làm việc, và thể hiện sự tập trung sâu sắc kỳ lạ. Chúng học đọc và viết một cách bùng nổ mà không cần đánh vần cưỡng ép. Chúng thể hiện lòng trắc ẩn, sự tự kỷ luật và tình yêu trật tự. Montessori gọi đây là quá trình “Bình thường hóa” (Normalization) – sự trở về với bản chất tốt đẹp vốn có của con người khi được giải phóng khỏi những rào cản của môi trường.8 Tin tức về “những đứa trẻ thần kỳ” ở San Lorenzo lan nhanh khắp thế giới, thu hút các nhà giáo dục, chính trị gia và hoàng gia đến tham quan.

 

1.4. Sự Lan Tỏa Toàn Cầu và Những Biến Cố Lịch Sử

 

Từ năm 1909, sau khi xuất bản cuốn sách “Il Metodo della Pedagogia Scientifica” (Phương pháp Giáo dục Khoa học), danh tiếng của bà vươn ra toàn cầu.10 Năm 1913, chuyến thăm Mỹ đầu tiên của bà được chào đón như chuyến thăm của một ngôi sao, với sự ủng hộ của Alexander Graham Bell, Thomas Edison và Helen Keller.4 Tuy nhiên, phong trào Montessori tại Mỹ sau đó suy yếu do sự phản đối của các nhà giáo dục theo trường phái hành vi (behaviorism) như William Kilpatrick, trước khi bùng nổ trở lại vào thập niên 1960 nhờ Nancy McCormick Rambusch.11

Cuộc đời của Montessori cũng gắn liền với những biến động chính trị của Châu Âu. Khi chủ nghĩa phát xít trỗi dậy ở Ý, Mussolini ban đầu ủng hộ các trường Montessori vì danh tiếng quốc tế của bà. Tuy nhiên, xung đột nổ ra khi chế độ phát xít muốn can thiệp vào chương trình học, buộc học sinh mặc đồng phục và thấm nhuần tư tưởng quân phiệt. Montessori, một người cổ vũ hòa bình trọn đời, đã từ chối biến trẻ em thành những “người lính nhỏ”. Kết quả là năm 1934, bà phải rời bỏ nước Ý, và tất cả các trường Montessori tại Ý và Đức (dưới thời Hitler) đều bị đóng cửa, sách vở của bà bị đốt.2

Bà sống lưu vong tại Tây Ban Nha, rồi Hà Lan. Năm 1939, ở tuổi 69, bà nhận lời mời đến Ấn Độ. Chuyến đi dự kiến 3 tháng đã kéo dài 7 năm do Chiến tranh Thế giới thứ hai bùng nổ; là công dân Ý (phe Trục), bà bị quản thúc tại Ấn Độ.2 Tuy nhiên, chính thời gian ở Ấn Độ, tiếp xúc với triết lý phương Đông và thiên nhiên nhiệt đới, đã giúp bà phát triển sâu sắc lý thuyết về “Giáo dục Vũ trụ” (Cosmic Education) cho bậc tiểu học và hoàn thiện cái nhìn về sự phát triển tâm linh của con người.

 

Chương 2: Cơ Sở Lý Luận và Triết Lý Cốt Lõi: Một Cái Nhìn Nhân Chủng Học

 

Triết lý Montessori không bắt nguồn từ các lý thuyết triết học trừu tượng như Rousseau hay Pestalozzi, mà từ quan sát sinh học, tâm lý học và nhân chủng học thực nghiệm. Bà nhìn đứa trẻ như một thực thể sinh học đang thực hiện nhiệm vụ vĩ đại nhất của vũ trụ: kiến tạo nên con người.

 

2.1. Trí Tuệ Thẩm Thấu (The Absorbent Mind): Cơ Chế Học Tập Kỳ Diệu

 

Montessori phân biệt rõ rệt cách học của trẻ nhỏ và người lớn. Trong khi người lớn sử dụng trí thông minh lý trí để thu nhận kiến thức một cách có ý thức và đầy nỗ lực, thì trẻ em từ 0 đến 6 tuổi sở hữu một năng lực tâm trí đặc biệt mà bà gọi là “Trí tuệ Thẩm thấu”.12

Bà ví tâm trí trẻ như một miếng bọt biển hoặc một chiếc máy ảnh. Một chiếc máy ảnh không cần “cố gắng” để chụp lại hình ảnh của một căn phòng phức tạp; nó chỉ cần mở ống kính và toàn bộ chi tiết được ghi lại ngay lập tức và trọn vẹn. Tương tự, trẻ em hấp thụ ngôn ngữ, văn hóa, cử chỉ, và cảm xúc từ môi trường xung quanh một cách toàn diện và không phân biệt.15

Trí tuệ Thẩm thấu chia làm hai giai đoạn:

  • Giai đoạn Vô thức (0-3 tuổi): Đây là giai đoạn kiến tạo cơ bản. Trẻ hấp thụ môi trường mà không có ý thức, không có bộ lọc. Những gì trẻ hấp thụ trong giai đoạn này sẽ trở thành một phần vĩnh viễn của nhân cách. Ví dụ, trẻ không “học” ngữ pháp tiếng mẹ đẻ; trẻ “thẩm thấu” nó và biến nó thành cấu trúc tư duy của mình.12 Chính vì tính chất vô thức này, môi trường xung quanh trẻ 0-3 tuổi phải cực kỳ trong lành và giàu tính nhân văn, vì trẻ sẽ hấp thụ cả cái tốt lẫn cái xấu.
  • Giai đoạn Có ý thức (3-6 tuổi): Trẻ bắt đầu sắp xếp và phân loại những ấn tượng đã thu nhận được. “Đôi tay trở thành công cụ của trí thông minh con người”.16 Trẻ cần tương tác vật lý với môi trường để cụ thể hóa các khái niệm. Đây là lúc trẻ khao khát: “Hãy giúp con tự làm điều đó”.17

 

2.2. Các Thời Kỳ Nhạy Cảm (Sensitive Periods): Những Cửa Sổ Cơ Hội

 

Montessori mượn khái niệm “Thời kỳ Nhạy cảm” từ nhà sinh học Hugo de Vries (người nghiên cứu về sự biến đổi của loài sâu bướm). Bà nhận thấy trong quá trình phát triển, trẻ trải qua những giai đoạn ngắn hạn mà tại đó, trẻ có một sự thôi thúc nội tại mãnh liệt và khả năng vượt trội để tiếp thu một kỹ năng hoặc đặc điểm cụ thể.12

Đặc điểm của Thời kỳ Nhạy cảm:

  • Tính tạm thời: Chúng chỉ xuất hiện trong một khoảng thời gian nhất định và sẽ biến mất vĩnh viễn. Nếu bỏ lỡ, việc học kỹ năng đó sau này sẽ tốn rất nhiều nỗ lực.13
  • Sự đam mê: Trẻ sẽ thực hiện hoạt động liên quan lặp đi lặp lại không biết mệt mỏi (ví dụ: trẻ 2 tuổi có thể đóng mở nắp hộp hàng chục lần).
  • Phản ứng tiêu cực nếu bị cản trở: Những cơn ăn vạ (tantrum) của trẻ thường là biểu hiện của việc một nhu cầu nội tại trong thời kỳ nhạy cảm bị môi trường ngăn cản, chứ không phải do trẻ hư.19

Dưới đây là bảng phân tích chi tiết các Thời kỳ Nhạy cảm chính 18:

 

Thời Kỳ Nhạy Cảm Độ Tuổi (Xấp xỉ) Biểu Hiện và Ý Nghĩa Sư Phạm
Trật tự (Order) 6 tháng – 4.5 tuổi Trẻ cần sự ổn định về không gian (vật nào chỗ nấy) và thời gian (trình tự sinh hoạt). Sự lộn xộn gây ra bất an tột độ. Trật tự bên ngoài giúp trẻ xây dựng định hướng và tư duy logic bên trong.
Vận động (Movement) Sơ sinh – 4.5 tuổi Từ lẫy, bò đến đi, chạy và vận động tinh. Trẻ cần tự do di chuyển để phối hợp não bộ và cơ bắp. Việc bắt trẻ ngồi yên trong giai đoạn này là đi ngược lại tự nhiên.22
Ngôn ngữ (Language) 0 – 6 tuổi Nhạy cảm với âm thanh, giọng nói con người, sau đó là từ vựng, và cuối cùng là chữ viết và đọc. Trẻ có thể học nhiều ngôn ngữ cùng lúc một cách dễ dàng trong giai đoạn này.
Vật nhỏ (Small Objects) 1 – 4 tuổi Trẻ bị mê hoặc bởi những chi tiết cực nhỏ (con kiến, vụn chỉ) mà người lớn bỏ qua. Đây là giai đoạn tinh chỉnh thị giác và sự phối hợp tay-mắt.
Cảm quan (Refinement of Senses) 2 – 6 tuổi Khao khát phân biệt các kích thích giác quan: màu sắc, âm độ, chất liệu, mùi vị. Đây là nền tảng cho trí tuệ trừu tượng sau này.
Hành vi Xã hội (Grace & Courtesy) 2.5 – 6 tuổi Trẻ quan tâm đến cách tương tác: chào hỏi, xin phép, xin lỗi. Đây là lúc dạy trẻ các quy tắc xã giao một cách tự nhiên nhất.

 

2.3. Bốn Giai Đoạn Phát Triển (The Four Planes of Development)

 

Montessori bác bỏ quan điểm cho rằng sự phát triển của trẻ là một đường thẳng tuyến tính. Thay vào đó, bà mô hình hóa nó thành 4 giai đoạn (Planes), mỗi giai đoạn kéo dài 6 năm, với những đặc điểm tâm sinh lý hoàn toàn khác biệt, giống như sự “tái sinh” ở mỗi cấp độ.12

  1. Giai đoạn 1: Tuổi thơ ấu (0-6 tuổi) – Người kiến tạo:
  • Đặc trưng: Biến động lớn về thể chất và tâm lý. Trí tuệ thẩm thấu. Tư duy cụ thể.
  • Mục tiêu: Xây dựng cái tôi cá nhân và sự độc lập về chức năng (“Tôi có thể tự làm”).
  • Đây là giai đoạn nền tảng quan trọng nhất của cuộc đời.
  1. Giai đoạn 2: Tuổi nhi đồng (6-12 tuổi) – Nhà thám hiểm có ý thức:
  • Đặc trưng: Sức khỏe ổn định, tư duy lý tính phát triển, trí tưởng tượng phong phú, khao khát hiểu biết về vũ trụ và xã hội. Hình thành “bản năng bầy đàn” và ý thức đạo đức mạnh mẽ.
  • Mục tiêu: Sự độc lập về trí tuệ (“Tôi có thể tự suy nghĩ”). Đây là thời điểm vàng cho “Giáo dục Vũ trụ” – cung cấp kiến thức về lịch sử, địa lý, sinh học trong mối liên kết tổng thể.
  1. Giai đoạn 3: Tuổi thiếu niên (12-18 tuổi) – Người kiến tạo xã hội:
  • Đặc trưng: Bất ổn trở lại (giống 0-6 tuổi) do dậy thì. Cảm xúc nhạy cảm, tư duy phản biện, khao khát tìm vị trí trong xã hội.
  • Mục tiêu: Sự độc lập về kinh tế và xã hội. Montessori đề xuất mô hình “Erdkinder” (Trẻ em của Đất) – trường học nội trú ở nông trại, nơi trẻ học cách tự nuôi sống bản thân, quản lý kinh tế và sống trong cộng đồng thực tế, thay vì chỉ ngồi trong lớp học lý thuyết.10
  1. Giai đoạn 4: Tuổi trưởng thành (18-24 tuổi) – Công dân chuyên biệt:
  • Đặc trưng: Ổn định, chuyên môn hóa nghề nghiệp.
  • Mục tiêu: Cống hiến cho xã hội và đạt được sự độc lập hoàn toàn về tài chính và tinh thần.

 

2.4. Khuynh Hướng Con Người (Human Tendencies)

 

Montessori xác định một loạt các “Khuynh hướng Con người” mang tính phổ quát, tồn tại trong mọi nền văn hóa và thời đại. Giáo dục phải được thiết kế để thỏa mãn các khuynh hướng này 24:

  • Định hướng (Orientation) và Trật tự (Order): Nhu cầu biết mình đang ở đâu và mối quan hệ với môi trường.
  • Khám phá (Exploration): Động lực tìm hiểu cái mới.
  • Giao tiếp (Communication): Nhu cầu chia sẻ thông tin.
  • Hoạt động/Làm việc (Work/Activity): Con người kiến tạo bản thân thông qua lao động có mục đích.
  • Thao tác (Manipulation): Sử dụng đôi tay để thay đổi môi trường.
  • Lặp lại (Repetition) và Chính xác (Exactness): Nhu cầu làm đi làm lại để đạt đến sự hoàn hảo (Self-perfection).
  • Trừu tượng hóa (Abstraction): Khả năng hình dung cái không hiện hữu.

Hiểu các khuynh hướng này giúp giải thích tại sao trẻ thích lặp lại một hoạt động hay tại sao chúng cần trật tự – đó là những nhu cầu sinh học để tồn tại và phát triển.

 

Chương 3: Phương Pháp Luận và Thực Hành Giáo Dục: Tam Giác Montessori

 

Hệ thống thực hành Montessori được xây dựng dựa trên mối tương tác động giữa ba yếu tố: Đứa trẻ, Môi trường được chuẩn bị, và Người lớn (Giáo viên).

 

3.1. Môi Trường Được Chuẩn Bị (The Prepared Environment): Người Thầy Thứ Ba

 

Trong lớp học Montessori, môi trường đóng vai trò là “người thầy” gián tiếp. Nó được thiết kế tỉ mỉ để trẻ có thể tự học mà không cần sự can thiệp liên tục của người lớn.27

  • Tự do trong giới hạn (Freedom within Limits): Đây là khái niệm cốt lõi thường bị hiểu nhầm. Tự do không phải là muốn làm gì thì làm. Trẻ có tự do lựa chọn hoạt động, tự do di chuyển, tự do làm việc bao lâu tùy thích. Tuy nhiên, giới hạn là: trẻ chỉ được chọn những gì đã được hướng dẫn sử dụng, phải tôn trọng không gian của người khác, và phải trả giáo cụ về đúng vị trí sau khi dùng.29 “Tự do của con người kết thúc ở nơi quyền lợi của người khác bắt đầu.” Giới hạn này tạo ra cảm giác an toàn và trật tự xã hội.
  • Thẩm mỹ và Kích thước: Mọi thứ phải đẹp, hấp dẫn (để mời gọi trẻ) và có kích thước phù hợp với trẻ (child-sized). Bàn ghế nhỏ, bồn rửa thấp, kệ vừa tầm với giúp trẻ tự lập hoàn toàn trong sinh hoạt, loại bỏ sự phụ thuộc vào người lớn.28
  • Trật tự và Tính logic: Giáo cụ được sắp xếp theo trình tự từ dễ đến khó, từ cụ thể đến trừu tượng, từ trái sang phải (theo chiều đọc viết). Sự trật tự vật lý này giúp trẻ xây dựng bản đồ tư duy trong não bộ.

 

3.2. Hệ Thống Học Cụ: Chìa Khóa Khám Phá Thế Giới

 

Học cụ Montessori (Montessori Materials) không phải là đồ chơi, mà là “sự cụ thể hóa của các khái niệm trừu tượng”. Điểm đặc biệt nhất của chúng là tính năng “Tự kiểm soát lỗi” (Control of Error).31 Chính học cụ sẽ “nói” cho trẻ biết trẻ làm đúng hay sai, chứ không phải giáo viên. Ví dụ, trong bộ “Trụ núm” (Knobbed Cylinders), nếu trẻ đặt sai trụ vào lỗ, sẽ có một trụ bị thừa ra hoặc không lọt. Trẻ tự nhận thấy và tự sửa, từ đó phát triển lòng tự tôn và tư duy phản biện.

Hệ thống học cụ được phân chia khoa học 32:

  1. Thực hành cuộc sống (Practical Life):

Bao gồm các hoạt động như rót nước, cài khuy, đánh giày, lau bàn, cắm hoa.

  • Mục đích trực tiếp: Rèn luyện kỹ năng tự phục vụ và chăm sóc môi trường.
  • Mục đích gián tiếp: Phát triển vận động tinh, sự tập trung, trình tự logic (quy trình các bước), và sự độc lập. Đây là nền tảng cho mọi hoạt động học thuật sau này.35
  1. Cảm quan (Sensorial):

Giúp trẻ tinh chỉnh các giác quan để phân loại thế giới.

  • Tháp Hồng (Pink Tower): 10 khối lập phương màu hồng kích thước từ 1cm³ đến 10cm³. Giúp trẻ cảm nhận khái niệm “to – nhỏ” trong không gian 3 chiều, chuẩn bị cho toán học (hệ thập phân, lũy thừa).
  • Thang Nâu (Brown Stair): Khái niệm “dày – mỏng”.
  • Gậy Đỏ (Red Rods): Khái niệm “dài – ngắn”.
  • Các hộp màu, hộp âm thanh, lọ nếm vị…
  1. Ngôn ngữ (Language):

Đi từ ngôn ngữ nói đến viết, rồi mới đến đọc.

  • Chữ cái nhám (Sandpaper Letters): Trẻ sờ tay lên hình chữ làm bằng giấy nhám trong khi phát âm. Kết hợp xúc giác, thính giác và thị giác để ghi nhớ mã ngôn ngữ.
  • Bộ chữ di động (Moveable Alphabet): Cho phép trẻ “viết” (ghép từ) trước khi cơ tay đủ khéo để cầm bút viết trên giấy.32
  1. Toán học (Mathematics):

Biến toán học từ trừu tượng thành cụ thể.

  • Hạt vàng (Golden Beads): Một hạt lẻ là 1 đơn vị, thanh 10 hạt là 1 chục, tấm 100 hạt là 1 trăm, khối 1000 hạt là 1 ngàn. Trẻ cầm nắm được “một ngàn” trên tay, hiểu bản chất của hệ thập phân và các phép tính cộng trừ nhân chia con số hàng ngàn ngay từ 4-5 tuổi.34
  1. Văn hóa (Cultural Subjects):

Địa lý, Lịch sử, Sinh học, Khoa học. Sử dụng bản đồ xếp hình (Puzzle Maps), quả địa cầu nhám, các thẻ phân loại động thực vật để mở rộng tầm nhìn của trẻ ra thế giới.

 

3.3. Vai Trò Của Giáo Viên: Từ “Người Dạy” Đến “Người Hướng Dẫn”

 

Montessori thay đổi hoàn toàn định nghĩa về giáo viên. Bà thường dùng từ “Directress” (Người điều phối/hướng dẫn) thay vì “Teacher”.

  • Nhà Quan sát Khoa học: Nhiệm vụ quan trọng nhất không phải là giảng bài, mà là quan sát.36 Giáo viên phải lùi lại, trở nên “vô hình”, ghi chép tỉ mỉ hành vi của trẻ: trẻ chọn giáo cụ nào, làm việc bao lâu, tập trung ra sao. Dữ liệu quan sát này giúp giáo viên biết chính xác thời điểm “vàng” để giới thiệu bài học mới phù hợp với thời kỳ nhạy cảm của từng trẻ.
  • Người Bảo vệ Môi trường: Giáo viên chịu trách nhiệm duy trì trật tự và vẻ đẹp của môi trường, bảo vệ sự tập trung của trẻ khỏi sự làm phiền của người khác.
  • Nghệ thuật Can thiệp và Không Can thiệp: Nguyên tắc là “dạy ít, quan sát nhiều”. Khi trẻ chưa biết, giáo viên hướng dẫn mẫu mực, chậm rãi và ít lời. Khi trẻ đã bắt đầu làm việc, giáo viên rút lui hoàn toàn. Không khen ngợi thái quá (gây phụ thuộc vào sự đánh giá bên ngoài) cũng không chỉ trích (làm tổn thương lòng tự trọng). Mục tiêu là nuôi dưỡng động lực nội tại.38

Bảng so sánh Giáo viên Truyền thống và Giáo viên Montessori 39:

Đặc điểm Giáo viên Truyền thống Giáo viên Montessori
Vị trí Đứng trước lớp, trung tâm của sự chú ý. Di chuyển nhẹ nhàng, thường ngồi thấp hoặc quan sát từ xa.
Phương thức Giảng bài chung cho cả lớp cùng một lúc. Hướng dẫn cá nhân hoặc nhóm nhỏ theo tốc độ riêng.
Đánh giá Dùng điểm số, thưởng/phạt, so sánh trẻ này với trẻ khác. Quan sát sự tiến bộ của chính trẻ, không so sánh, dùng tự kiểm soát lỗi.
Kỷ luật Áp đặt từ bên ngoài (nội quy, hình phạt). Kỷ luật tự giác từ bên trong (thông qua sự tập trung vào công việc).
Vai trò Truyền thụ kiến thức chủ động. Người kết nối trẻ với môi trường và học cụ.

 

3.4. Chu Trình Làm Việc (Work Cycle) và Sự Bình Thường Hóa (Normalization)

 

Một ngày học Montessori điển hình bao gồm một chu trình làm việc không bị gián đoạn kéo dài khoảng 3 giờ (thường là buổi sáng).42

Tại sao lại là 3 giờ? Các nghiên cứu của Montessori chỉ ra quy luật của sự tập trung:

  1. Giai đoạn khởi động (30-60 phút đầu): Trẻ thường chọn việc dễ, quen thuộc để tìm lại cảm giác kết nối.
  2. Sự mệt mỏi giả tạo (False Fatigue): Khoảng 10 giờ sáng, lớp học thường ồn ào hơn, trẻ có vẻ bồn chồn, mất trật tự. Giáo viên thiếu kinh nghiệm thường can thiệp lúc này (cho ra chơi, hát múa). Nhưng Montessori khuyên hãy kiên nhẫn chờ đợi.
  3. Sự tập trung sâu (The Great Work): Nếu vượt qua sự mệt mỏi giả tạo, trẻ sẽ bước vào giai đoạn làm việc sâu sắc nhất, chọn những bài học khó nhất và đạt đến trạng thái “Dòng chảy” (Flow). Đây là lúc quá trình kiến tạo bản thân diễn ra mạnh mẽ nhất.43

Kết quả của chu trình này là sự Bình thường hóa (Normalization). Đứa trẻ từ trạng thái hỗn loạn, thất thường chuyển sang trạng thái bình an, kỷ luật, vui vẻ và yêu thương. Đặc điểm nhận dạng rõ nhất của trẻ đã bình thường hóa là “Tình yêu đối với công việc” (Love of work).8

 

Chương 4: Giáo Dục Vì Hòa Bình – Sứ Mệnh Tối Thượng

 

Maria Montessori đã sống qua hai cuộc chiến tranh thế giới và chứng kiến sự tàn khốc của chủ nghĩa phát xít. Điều này định hình sâu sắc quan điểm của bà: Giáo dục không chỉ để đào tạo nhân lực, mà là để cứu rỗi nhân loại.

 

4.1. Xây Dựng Con Người Mới

 

Bà lập luận rằng người lớn đã bị “hư hỏng” bởi các định kiến, tham lam và hận thù. Chúng ta không thể giảng giải hòa bình cho những người lớn đã định hình tư duy chiến tranh. Hy vọng duy nhất nằm ở đứa trẻ – “người cha của loài người”. Nếu chúng ta nuôi dưỡng một thế hệ trẻ em được tôn trọng, không bị ức chế tâm lý, biết tự chủ và biết hợp tác, chúng ta sẽ xây dựng được một xã hội hòa bình từ gốc rễ.44

“Phòng ngừa chiến tranh là việc của chính trị; thiết lập hòa bình là việc của giáo dục.”.16

 

4.2. Hòa Bình Trong Lớp Học

 

Hòa bình trong Montessori không phải là một môn học đạo đức khô khan. Nó được thực hành hàng ngày qua “Bàn Hòa bình” (Peace Table) – nơi trẻ tự giải quyết xung đột bằng đối thoại, qua việc chăm sóc cây cối, vật nuôi, và qua sự tôn trọng sự đa dạng văn hóa. Một lớp học Montessori với những đứa trẻ tự do nhưng kỷ luật, làm việc độc lập nhưng sẵn sàng giúp đỡ nhau, chính là mô hình thu nhỏ của một thế giới đại đồng.9

 

Chương 5: Phong Trào Montessori Hiện Đại: AMI, AMS và Bối Cảnh Việt Nam

 

5.1. Sự Phân Hóa: AMI và AMS

 

Sau khi bà qua đời, cộng đồng Montessori có sự phân hóa về cách tiếp cận, dẫn đến sự hình thành hai tổ chức lớn nhất:

  • AMI (Association Montessori Internationale): Do chính Maria Montessori và con trai Mario thành lập năm 1929 tại Amsterdam. AMI được coi là “người giữ lửa”, bảo vệ tính nguyên bản và thuần khiết của phương pháp. Các khóa đào tạo AMI cực kỳ khắt khe, yêu cầu tuân thủ chính xác các bài trình bày gốc và bộ giáo cụ chuẩn.11
  • AMS (American Montessori Society): Do Nancy McCormick Rambusch thành lập những năm 1960 tại Mỹ. AMS chủ trương “Mỹ hóa” phương pháp Montessori để phù hợp với văn hóa và hệ thống giáo dục Mỹ. AMS linh hoạt hơn, chấp nhận sự đổi mới, tích hợp công nghệ (máy tính), và cho phép giáo viên sáng tạo thêm các tài liệu bổ trợ ngoài giáo cụ gốc.11
  • Sự khác biệt: Trong khi giáo viên AMI hiếm khi dùng sách bài tập hay đồ chơi giả tưởng, giáo viên AMS có thể kết hợp chúng. AMI chú trọng vào cấu trúc triết lý sâu sắc, AMS chú trọng vào sự thích nghi và mở rộng.49

 

5.2. Nghiên Cứu Khoa Học và Những Tranh Luận

 

Nhiều nghiên cứu hiện đại (như của Angeline Lillard, 2006, 2017) đã xác nhận tính ưu việt của Montessori đối với sự phát triển Chức năng Điều hành (Executive Functions), khả năng xã hội và tư duy toán học.50 Tuy nhiên, phương pháp này cũng đối mặt với chỉ trích: thiếu các hoạt động chơi giả bộ (pretend play) vốn quan trọng cho sự phát triển sáng tạo kịch nghệ 53, và vấn đề bản quyền – do tên “Montessori” không được đăng ký thương hiệu, bất kỳ trường nào cũng có thể gắn mác Montessori mà không cần tuân thủ chuẩn mực, gây ra sự nhiễu loạn chất lượng.55

 

5.3. Montessori Tại Việt Nam

 

Tại Việt Nam, phương pháp Montessori bắt đầu du nhập mạnh mẽ từ đầu những năm 2010. Sự ra đời của các trường tiên phong như hệ thống Sakura Montessori và Trung tâm Huấn luyện Montessori Việt Nam (hợp tác với MTP of WA – Hoa Kỳ) đã đặt nền móng cho việc đào tạo giáo viên chuẩn quốc tế.56 Những người tiên phong như bà Lê Mai Hạnh đã đóng vai trò cầu nối quan trọng. Hiện nay, Việt Nam đang chứng kiến sự bùng nổ của các trường Montessori, tuy nhiên thách thức lớn nhất vẫn là việc đảm bảo sự tuân thủ triết lý gốc và chất lượng giáo viên trong bối cảnh thương mại hóa giáo dục.

 

Lời Kết: Di Sản Bất Diệt

 

Maria Montessori đã để lại cho nhân loại không chỉ một phương pháp giáo dục, mà là một bản tuyên ngôn về quyền trẻ em và niềm tin vào khả năng tự hoàn thiện của con người. Những triết lý của bà về “Trí tuệ thẩm thấu”, “Thời kỳ nhạy cảm” và “Môi trường được chuẩn bị” đã được khoa học thần kinh hiện đại chứng minh là đi trước thời đại cả thế kỷ.

Như bà đã từng nói: “Chúng ta phát hiện ra rằng giáo dục không phải là điều mà người giáo viên làm, mà là một quá trình tự nhiên phát triển tự phát trong con người.” Di sản của bà nhắc nhở chúng ta rằng, nhiệm vụ của giáo dục không phải là uốn nắn đứa trẻ theo ý muốn của người lớn, mà là khiêm nhường phục vụ sự sống đang nảy nở bên trong đứa trẻ ấy, để kiến tạo nên một thế giới hòa bình và nhân ái hơn.

Nguồn trích dẫn

  1. Maria Montessori – Wikipedia, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Maria_Montessori
  2. Timeline of Maria Montessori’s Life | Association Montessori …, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessori-ami.org/resource-library/facts/timeline-maria-montessoris-life
  3. Biography of Maria Montessori, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessori150.org/maria-montessori/biography-maria-montessori
  4. About Dr. Maria Montessori, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://amshq.org/about-us/history-of-ams/about-dr-maria-montessori/
  5. Maria Montessori | Research Starters – EBSCO, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/history/maria-montessori
  6. Montessori education – Wikipedia, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Montessori_education
  7. What Is Maria Montessori Theory Of Education – Simply Psychology, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.simplypsychology.org/montessori-method-of-education.html
  8. What Do You Mean by Normalization? – Bridgeview Montessori School, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.bridgeviewmontessori.org/views-of-the-bridge/2022/9/29/what-do-you-mean-by-normalization
  9. Montessori: The Process of Normalisation, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessoriacademy.com.au/montessori-the-process-of-normalisation/
  10. Publishing History | AMI Montessori Archives, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://archives.montessori-ami.org/publications/books-and-writings/publishing-history
  11. Difference Between AMS and AMI Montessori – Montessori School of Flagstaff, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.flagmontessori.com/blog/difference-between-ams-and-ami-montessori/
  12. Child Development Stages: Montessori Planes of Development – Suttons Bay, Michigan, truy cập vào tháng 11 22, 2025, http://www.leelanaumontessori.org/child-development-planes.html
  13. The Montessori Method and Sensitive Periods for Learning – ThoughtCo, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.thoughtco.com/montessori-method-4774801
  14. Montessori Philosophy Explained: The Planes Of Development, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.steppingstonesgr.org/montessori-philosophy-explained-the-planes-of-development
  15. The Planes of Development – Day Star Montessori, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.daystarmontessori.org/the-planes-of-development
  16. Education and Peace | Montessori 150, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessori150.org/maria-montessori/montessori-books/education-and-peace
  17. 5 Maria Montessori Quotes That Encourage Independence – Prettygreentea, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.prettygreentea.com/2021/02/5-maria-montessori-quotes-that-encourage-independence
  18. Montessori Sensitive Periods From Birth to Age Six – A Chart and Guide – East2West Mama, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.east2westmama.com/blog/montessori-sensitive-periods-birth-to-six
  19. Sensitive Periods from Birth to 6 – A Chart and Guide – The Kavanaugh Report, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.thekavanaughreport.com/2020/05/sensitive-periods-from-birth-to-6-chart.html
  20. Understanding Montessori Sensitive Periods: A Parent’s Guide – WoodandHearts, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://woodandhearts.com/blogs/news/montessori-sensitive-periods
  21. Montessori Education Sensitive Periods by Heather White – YouTube, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=Xbzs3QQ-mrk
  22. Montessori Quotes, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessori150.org/maria-montessori/montessori-quotes
  23. Planes of Development and Sensitive Periods: Foundations of the Montessori Multi-Age Classroom, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://amshq.org/blog/montessori-education/2024-09-18-planes-of-development-and-sensitive-periods-part-1/
  24. 11 Human Tendencies – Montessori Minds Consulting, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessorimindsconsulting.com/2023/09/16/eleven-human-tendencies/
  25. Fundamental Human Tendencies – Montessori Parenting, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessoriparenting.org/fundamental-human-tendencies/
  26. Montessori Human Tendencies: What They Are and Types, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.englishmontessorischool.com/blog/the-human-tendencies/
  27. Montessori Of The Rio Grande Charter School, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://mrgcharter.org/m/pages/index.jsp?uREC_ID=323530&type=d
  28. The Montessori Academy Prepared Environment, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessoriacademy.com.au/montessori-education/prepared-environment/
  29. How to Find Freedom Within Personal Boundaries Montessori Perspective, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://gardenmontessorischools.com/freedom-within-personal-boundaries/
  30. Montessori Freedom within Limits, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.montessoritoledo.org/news-detail?pk=1462103
  31. What is Normalization? Montessori Perspectives, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://tmesnm.com/uploads/documents/PTC-_What_is_Normalization.pdf
  32. Montessori Materials for the Primary Environment, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://mecalex.org/montessori-materials-for-the-primary-environment/
  33. 10 Common Montessori Classroom Materials and Their Purpose, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://languagegardenllc.com/blog/10-common-montessori-materials/
  34. Montessori Materials List Explained: A Comprehensive Guide for Preschool & Daycare, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://xihakidz.com/montessori-materials-list/
  35. Normalization in the Montessori Classroom – Ideas & Insights Articles, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.montessoriservices.com/ideas-insights/normalization-in-the-montessori-classroom
  36. Deep Dive on Scientific Observation – Montessori Adolescent Initiative, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.montessoriadolescent.org/updates/2019/1/31/deep-dive-on-scientific-observation
  37. What is Montessori Observation Theory?, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.starshinemontessori.com/montessori-observation-theory/
  38. The Montessori Method, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://brooksidemontessori.com/the-montessori-method-2/
  39. The Montessori Teacher Difference | Montessori vs Traditional, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://montessorikidsuniverse.com/montessori-teachers-difference/
  40. 10 Big Differences Between Montessori & Traditional Education – Preschool in Maryland, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://norbeck.com/10-big-differences-between-montessori-traditional-education/
  41. Montessori v. Conventional Education – The Del Ray Montessori School, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.thedelraymontessorischool.com/montessori-v-conventional-education
  42. Montessori Work Cycle: Complete Guide – Fluff Heaven, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://fluffheaven.com/montessori-work-cycle/
  43. Why do Montessori Classrooms Have Long, Uninterrupted Work Periods?, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.lakecreekmontessori.org/why-do-montessori-classrooms-have-long-uninterrupted-work-periods
  44. Montessori Quotes, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.montessori.org.nz/montessori/montessori-quotes/
  45. Montessori Peace Quotes That Spark Kindness, Calm, and Big Feelings, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://thatssomontessori.com/montessori-peace-quotes/
  46. Which should I choose, AMS or AMI? | Montessori Foundation, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.montessori.org/which-should-i-choose-ams-or-ami/
  47. The Right Montessori Training: AMS vs. AMI vs. MACTE vs. Online? | IMonteSomething, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.imontesomething.com/blog/AMI-or-AMS-Montessori-Training.php
  48. A Comparison of Elementary Classroom Practices Based on Montessori Certification, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://amshq.org/wp-content/uploads/2025/03/A-Comparison-of-Elementary-Classroom-Practices-Based-on-Montessori-Certification-2018-Conference.pdf
  49. Differences in training : r/Montessori – Reddit, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.reddit.com/r/Montessori/comments/176qswp/differences_in_training/
  50. What the Evidence Says About Montessori Education | Psychology Today, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.psychologytoday.com/us/blog/evidence-based-living/202309/what-the-evidence-says-about-montessori-education
  51. Montessori education’s impact on academic and nonacademic outcomes, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.campbellcollaboration.org/review/montessori-impact-on-academic-and-nonacademic-outcomes/
  52. Beyond executive functions, creativity skills benefit academic outcomes: Insights from Montessori education | PLOS One – Research journals, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0225319
  53. Addressing 5 criticisms of the Montessori method, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://globalmontessorischool.com/addressing-5-criticisms-of-the-montessori-method/
  54. The Behavioral Effects of Montessori Pedagogy on Children’s Psychological Development and School Learning – PubMed Central, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8870616/
  55. Is there modern evidence that the Montessori method is beneficial to children? – Reddit, truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://www.reddit.com/r/ScienceBasedParenting/comments/xau4ch/is_there_modern_evidence_that_the_montessori/
  56. Lịch sử hình thành trung tâm huấn luyện Montessori Việt Nam (MTPI), truy cập vào tháng 11 22, 2025, https://sakuramontessori.edu.vn/lich-su-hinh-thanh-va-phat-trien-trung-tam-huan-luyen-montessori-viet-nam-mtpi/